در نظام حقوقی ایران، اخذ شناسنامه برای نوزادان حق مسلمی است که قانون‌گذار به منظور حفظ هویت و حقوق فردی و اجتماعی آنان در نظر گرفته است. این موضوع در مورد فرزندان متولد شده از ازدواج دائم با سهولت بیشتری همراه است، اما در خصوص نوزادان حاصل از عقد موقت یا صیغه، پیچیدگی‌های خاصی وجود دارد که نیازمند توجه ویژه است. عقد موقت در فقه اسلامی و قوانین جمهوری اسلامی ایران به رسمیت شناخته شده و از آثار حقوقی مشخصی برخوردار است، اما تشریفات ثبت و آثار مدنی آن با ازدواج دائم تفاوت‌هایی دارد.

فرزندان متولد شده از عقد موقت، از نظر قانونی، فرزند مشروع زوجین محسوب می‌شوند و از تمامی حقوق مدنی از جمله داشتن شناسنامه، برخورداری از نام خانوادگی پدر، حق تحصیل، ارث و سایر حقوق فرزندی برخوردارند. با این حال، به دلیل عدم ثبت رسمی بسیاری از عقدهای موقت در دفاتر ازدواج، روند اخذ شناسنامه برای این کودکان با مراحل و مدارک خاصی همراه است.

مسئله هویت و شناسنامه فرزندان ناشی از عقد موقت یکی از چالش‌های حقوقی و اجتماعی در جامعه امروز ایران است. بسیاری از زوجین که اقدام به عقد موقت می‌کنند، از حقوق و تکالیف قانونی خود در قبال فرزندان احتمالی آگاهی کافی ندارند و در زمان تولد فرزند با مشکلات عدیده‌ای در اخذ شناسنامه مواجه می‌شوند. این موضوع می‌تواند تبعات حقوقی و اجتماعی جدی برای کودک به همراه داشته باشد.

در این نوشتار، سعی داریم به صورت جامع و کاربردی، شرایط، مدارک و مراحل قانونی اخذ شناسنامه برای نوزادان متولد شده از عقد موقت را تشریح نماییم. همچنین به مشکلات و چالش‌های احتمالی در این مسیر پرداخته و راهکارهای حقوقی برای رفع آنها را ارائه خواهیم کرد. هدف ما آگاه‌سازی زوجین و مادرانی است که در شرایط عقد موقت صاحب فرزند شده‌اند و نیاز به راهنمایی‌های حقوقی در زمینه اخذ شناسنامه برای فرزند خود دارند.

در جامعه کنونی ایران، با توجه به افزایش آمار عقدهای موقت، آشنایی با این موضوع از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. چرا که عدم اخذ شناسنامه برای کودک، او را از بسیاری از حقوق اجتماعی مانند تحصیل، خدمات درمانی و بیمه‌ای و سایر خدمات شهروندی محروم می‌سازد. به علاوه، مشکلات هویتی ناشی از نداشتن شناسنامه، می‌تواند آثار روانی مخربی بر کودک در آینده داشته باشد.

از سوی دیگر، در برخی موارد، به دلیل فقدان اطلاعات کافی یا مشکلات حقوقی، پدران از قبول مسئولیت فرزند خود سر باز می‌زنند و این امر موجب می‌شود مادران با مشکلات بیشتری در مسیر اخذ شناسنامه برای فرزندشان روبرو شوند. لذا آشنایی با راهکارهای قانونی در این شرایط حساس، می‌تواند راهگشای بسیاری از مشکلات باشد.

این مقاله سعی دارد ضمن بررسی جوانب مختلف موضوع، اطلاعات دقیق و کاربردی در اختیار مخاطبان قرار دهد تا با آگاهی کامل بتوانند مسیر قانونی اخذ شناسنامه برای فرزند ناشی از عقد موقت را طی کنند. همچنین تلاش شده است تا با ارائه نمونه‌های کاربردی و واقعی، مسائل عینی پیش روی افراد و راه‌حل‌های عملی آنها مورد بررسی قرار گیرد.

امیدواریم این نوشتار بتواند گامی مؤثر در جهت آگاه‌سازی حقوقی جامعه و حل مشکلات مربوط به اخذ شناسنامه برای فرزندان ناشی از عقد موقت باشد. به یاد داشته باشیم که حقوق کودکان، فارغ از نوع ازدواج والدین، باید به طور کامل مورد احترام و حمایت قرار گیرد و تأمین هویت قانونی برای آنان، گامی اساسی در این مسیر است.

وضعیت حقوقی عقد موقت در قوانین ایران

عقد موقت یا نکاح منقطع که در عرف جامعه به "صیغه" نیز شناخته می‌شود، نوعی ازدواج است که در فقه اسلامی شیعه به رسمیت شناخته شده و در قوانین جمهوری اسلامی ایران نیز جایگاه قانونی دارد. ماده ۱۰۷۵ قانون مدنی ایران به صراحت به این نوع ازدواج اشاره کرده و مقرر می‌دارد: "نکاح وقتی منقطع است که برای مدت معینی واقع شده باشد."

از نظر قانونی، عقد موقت همانند عقد دائم، رابطه زوجیت بین زن و مرد ایجاد می‌کند، اما تفاوت‌های اساسی با ازدواج دائم دارد. مهمترین تفاوت، محدودیت زمانی است که در عقد موقت وجود دارد. همچنین در عقد موقت، زوجه (زن) حق نفقه ندارد مگر آنکه شرط شده باشد یا عقد مبنی بر آن جاری شده باشد (ماده ۱۱۱۳ قانون مدنی). علاوه بر این، زوجین از یکدیگر ارث نمی‌برند مگر اینکه به طور صریح در عقد شرط شده باشد.

نکته مهمی که در مورد عقد موقت وجود دارد، عدم الزام به ثبت رسمی آن است. طبق ماده ۱ قانون حمایت خانواده مصوب ۱۳۹۱، ثبت نکاح موقت الزامی نیست مگر در مواردی از جمله باردار شدن زوجه. به عبارت دقیق‌تر، طبق تبصره این ماده، "ثبت نکاح موقت، فسخ و انفساخ آن و نیز اعلام بطلان نکاح یا طلاق و رجوع در موارد ضروری به شرح زیر الزامی است: الف. باردار شدن زوجه، ب. توافق طرفین، پ. شرط ضمن عقد."

این عدم الزام به ثبت، گاه موجب بروز مشکلاتی در اثبات زوجیت و به تبع آن، اثبات نسب فرزند حاصل از این نوع ازدواج می‌شود. با این حال، قانونگذار تدابیری اندیشیده تا حقوق فرزندان متولد شده از این نوع ازدواج حفظ شود.

جایگاه قانونی فرزندان ناشی از عقد موقت

در نظام حقوقی ایران، فرزندان ناشی از عقد موقت، مشروع محسوب می‌شوند و از تمامی حقوق قانونی یک فرزند برخوردارند. ماده ۱۱۶۷ قانون مدنی مقرر می‌دارد: "طفل متولد در زمان زوجیت ملحق به شوهر است مشروط بر اینکه از تاریخ نزدیکی تا زمان تولد کمتر از شش ماه و بیشتر از ده ماه نگذشته باشد."

این ماده تفاوتی بین عقد دائم و موقت قائل نشده و صرفاً وجود علقه زوجیت در زمان انعقاد نطفه را ملاک قرار داده است. بنابراین، فرزند متولد شده از عقد موقت، قانوناً فرزند پدر و مادر خود محسوب می‌شود و از تمامی حقوق مدنی از جمله حق داشتن نام خانوادگی پدر، حق ارث، حق نفقه و البته حق داشتن شناسنامه برخوردار است.

مدارک و شرایط لازم برای اخذ شناسنامه نوزاد ناشی از عقد موقت

برای اخذ شناسنامه نوزاد متولد شده از عقد موقت، مدارک و شرایطی لازم است که بسته به وضعیت ثبت عقد موقت، متفاوت خواهد بود. در ادامه به تفکیک این موارد می‌پردازیم:

۱. در صورت ثبت رسمی عقد موقت

اگر عقد موقت به صورت رسمی در دفاتر ازدواج ثبت شده باشد، روند اخذ شناسنامه برای نوزاد، تقریباً مشابه فرزندان ناشی از ازدواج دائم خواهد بود. مدارک لازم در این حالت عبارتند از:

• گواهی ولادت صادره از بیمارستان یا زایشگاه
• شناسنامه پدر و مادر
• سند ازدواج موقت ثبت شده در دفاتر رسمی
• تکمیل فرم اعلام ولادت در اداره ثبت احوال
• پرداخت هزینه‌های قانونی صدور شناسنامه

در این حالت، پدر یا پدربزرگ پدری (در صورت غیبت پدر) می‌توانند برای اعلام ولادت و اخذ شناسنامه اقدام کنند. در صورت عدم حضور آنها، مادر با ارائه سند ازدواج رسمی می‌تواند این کار را انجام دهد

۲.در صورت عدم ثبت رسمی عقد موقت

در بسیاری از موارد، عقد موقت به صورت غیررسمی و بدون ثبت در دفاتر ازدواج انجام می‌شود. در این صورت، برای اخذ شناسنامه مسیری متفاوت باید طی شود:

الف. با رضایت و همکاری پدر

اگر پدر نوزاد حاضر به قبول فرزند و همکاری در روند اخذ شناسنامه باشد، مدارک لازم عبارتند از:

• گواهی ولادت صادره از بیمارستان یا زایشگاه
• شناسنامه پدر و مادر
• اقرارنامه رسمی پدر مبنی بر پذیرش فرزند (تنظیم در دفاتر اسناد رسمی)
• گواهی انجام عقد موقت توسط روحانی یا شاهدان عقد (در صورت وجود)
• تکمیل فرم اعلام ولادت در اداره ثبت احوال
• پرداخت هزینه‌های قانونی صدور شناسنامه

در این حالت، اگر پدر شخصاً به اداره ثبت احوال مراجعه کند و اقرار به فرزند خود نماید، روند صدور شناسنامه تسهیل می‌شود. در غیر این صورت، اقرارنامه رسمی او ضروری است.

ب. در صورت عدم همکاری پدر

اگر پدر حاضر به همکاری در روند اخذ شناسنامه نباشد، مادر باید از طریق مراجع قضایی اقدام کند:

۱. طرح دعوای اثبات نسب: مادر باید با مراجعه به دادگاه خانواده، دعوای اثبات نسب طفل را مطرح کند. در این دعوا، مادر باید وجود رابطه زوجیت در زمان انعقاد نطفه را ثابت نماید.

۲. ارائه مدارک و شواهد: برای اثبات وجود عقد موقت، مادر می‌تواند از شواهد و قرائن مختلف استفاده کند:

• شهادت شهود عقد موقت
• مکاتبات، پیامک‌ها یا سایر اسناد نشان‌دهنده رابطه زوجیت
• آزمایش DNA (در صورت صلاحدید دادگاه)
• هر گونه سند یا مدرک دیگری که دلالت بر وجود رابطه زوجیت داشته باشد

۳. صدور حکم اثبات نسب: در صورت اقناع دادگاه مبنی بر وجود رابطه زوجیت در زمان انعقاد نطفه، حکم اثبات نسب صادر می‌شود.

۴. مراجعه به اداره ثبت احوال: پس از صدور حکم قطعی اثبات نسب، مادر می‌تواند با ارائه حکم دادگاه، گواهی ولادت و سایر مدارک لازم به اداره ثبت احوال مراجعه کرده و برای فرزند خود شناسنامه دریافت کند

۳. در صورت عدم دسترسی به پدر (فوت، مفقودی، غیبت طولانی)

در مواردی که پدر فوت کرده، مفقود شده یا به هر دلیلی در دسترس نیست، مادر باید مسیری مشابه حالت عدم همکاری پدر طی کند، با این تفاوت که باید وضعیت پدر (فوت، مفقودی و...) نیز به اثبات برسد:

• در صورت فوت پدر: ارائه گواهی فوت
• در صورت مفقودی: ارائه حکم موت فرضی یا حکم غیبت
• در سایر موارد: ارائه مدارک و شواهد لازم برای اثبات وضعیت پدر

اقدامات قضایی برای اثبات نسب و اخذ شناسنامه

در مواردی که پدر همکاری نمی‌کند یا در دسترس نیست، مادر ناچار است از طریق مراجع قضایی اقدام کند. روند قضایی اثبات نسب به شرح زیر است:
 

۱. تنظیم دادخواست اثبات نسب

مادر باید با مراجعه به دادگاه خانواده محل سکونت خود، دادخواستی با عنوان "اثبات نسب" تنظیم کند. در این دادخواست، خوانده پدر طفل است و خواسته، اثبات نسب فرزند به پدر می‌باشد.

۲. ارائه مدارک و مستندات

در دادخواست اثبات نسب، مدارک زیر باید ضمیمه شود:

• گواهی ولادت نوزاد
• شناسنامه مادر
• هر گونه سند یا مدرک دال بر وجود رابطه زوجیت در زمان انعقاد نطفه
• لیست شهودی که می‌توانند وجود رابطه زوجیت را تأیید کنند
• سایر مدارک و مستندات مرتبط

۳. رسیدگی دادگاه و صدور حکم

دادگاه خانواده پس از بررسی ادله و مدارک، در صورت احراز وجود رابطه زوجیت در زمان انعقاد نطفه، حکم به اثبات نسب طفل می‌دهد. این حکم پس از قطعیت (عدم اعتراض در مهلت قانونی یا تأیید در مرجع تجدیدنظر)، سندی معتبر برای اخذ شناسنامه خواهد بود

۴. آزمایش DNA

در برخی موارد، دادگاه ممکن است دستور انجام آزمایش DNA را صادر کند. نتیجه این آزمایش می‌تواند به عنوان یکی از ادله اثبات نسب مورد استناد قرار گیرد. اگرچه آزمایش DNA به تنهایی برای اثبات نسب قانونی کافی نیست و دادگاه باید احراز کند که انعقاد نطفه در زمان وجود رابطه زوجیت صورت گرفته است.

چالش‌ها و مشکلات رایج در اخذ شناسنامه برای نوزاد ناشی از عقد موقت

در مسیر اخذ شناسنامه برای نوزادان متولد شده از عقد موقت، چالش‌ها و مشکلاتی وجود دارد که آگاهی از آنها می‌تواند در رفع و مدیریت بهتر این مشکلات مؤثر باشد:

۱. عدم همکاری پدر

یکی از رایج‌ترین مشکلات، عدم همکاری پدر در روند اخذ شناسنامه است. در برخی موارد، مردان به دلایل مختلف از جمله فرار از مسئولیت، مشکلات خانوادگی یا ازدواج مجدد، از پذیرش فرزند خود امتناع می‌کنند. در این موارد، مادر باید از طریق طرح دعوای قضایی اقدام کند که این فرایند زمان‌بر و پرهزینه است.

۲. مشکل اثبات عقد موقت غیرثبتی

در مواردی که عقد موقت به صورت غیررسمی انجام شده و سند یا مدرک معتبری برای اثبات آن وجود ندارد، اثبات وجود رابطه زوجیت در زمان انعقاد نطفه با مشکلاتی همراه است. در این موارد، شهادت شهود و قرائن و امارات اهمیت زیادی پیدا می‌کند.

۳. طولانی بودن روند دادرسی

فرایند رسیدگی به دعاوی اثبات نسب ممکن است طولانی باشد و در برخی موارد، به دلیل اعتراض پدر یا نیاز به تکمیل تحقیقات، این روند زمان بیشتری طلب می‌کند. در این مدت، کودک بدون شناسنامه مانده و از برخی خدمات اجتماعی محروم می‌شود.

۴. هزینه‌های دادرسی و وکالت

طرح دعوا در دادگستری مستلزم پرداخت هزینه‌های دادرسی است و در صورت نیاز به وکیل، هزینه‌های وکالت نیز به آن اضافه می‌شود. این هزینه‌ها برای برخی از مادران، به ویژه آنهایی که از وضعیت مالی مناسبی برخوردار نیستند، می‌تواند چالش‌برانگیز باشد.

راهکارهای قانونی و عملی

برای غلبه بر چالش‌های موجود در مسیر اخذ شناسنامه برای نوزادان ناشی از عقد موقت، راهکارهایی وجود دارد:

۱. ثبت رسمی عقد موقت

بهترین راهکار پیشگیرانه، ثبت رسمی عقد موقت در دفاتر ازدواج است. طبق قانون حمایت خانواده، در صورت باردار شدن زوجه، ثبت عقد موقت الزامی است. این امر می‌تواند از بسیاری از مشکلات آینده جلوگیری کند.

۲. گرفتن اقرارنامه از پدر

در مواردی که عقد موقت به صورت غیررسمی انجام شده، بهتر است در زمان بارداری یا پیش از تولد نوزاد، اقرارنامه‌ای از پدر مبنی بر پذیرش فرزند در دفاتر اسناد رسمی تنظیم شود. این اقرارنامه می‌تواند روند اخذ شناسنامه را تسهیل کند.

۳. جمع‌آوری و حفظ اسناد و مدارک

مادران باید تمام اسناد، مدارک و شواهد مربوط به وجود رابطه زوجیت، از جمله مکاتبات، پیامک‌ها، عکس‌ها و هر گونه مدرک دیگر را جمع‌آوری و حفظ کنند. این مدارک می‌توانند در دعوای اثبات نسب مورد استناد قرار گیرند.

۴. استفاده از معاضدت قضایی و وکلای تسخیری

در صورت عدم توانایی مالی برای پرداخت هزینه‌های دادرسی و وکالت، مادران می‌توانند از خدمات معاضدت قضایی و وکلای تسخیری استفاده کنند. برای این منظور، باید درخواست معاضدت قضایی به دادگاه ارائه شود.

۵. مراجعه به سازمان‌های مردم‌نهاد حامی زنان و کودکان

برخی سازمان‌های مردم‌نهاد در زمینه حمایت از زنان و کودکان فعالیت می‌کنند و می‌توانند در مسیر اخذ شناسنامه برای نوزادان بدون شناسنامه کمک‌کننده باشند. مراجعه به این سازمان‌ها و بهره‌مندی از مشاوره‌های حقوقی رایگان آنها می‌تواند مفید باشد.

نمونه‌های کاربردی از موضوع

نمونه ۱: اخذ شناسنامه با همکاری پدر

خانم الف و آقای ب در سال ۱۳۹۸ به صورت غیررسمی عقد موقت کردند. پس از مدتی خانم الف باردار شد. آقای ب علی‌رغم عدم تمایل به ادامه رابطه، مسئولیت پدری خود را پذیرفت و پس از تولد نوزاد، با مراجعه به اداره ثبت احوال و اقرار به فرزند خود، روند صدور شناسنامه را تسهیل کرد. در این مورد، با وجود عدم ثبت رسمی عقد موقت، همکاری پدر باعث شد روند اخذ شناسنامه بدون نیاز به طرح دعوا انجام شود.

نمونه ۲: اخذ شناسنامه از طریق دعوای قضایی

خانم ج و آقای د در سال ۱۳۹۹ عقد موقت غیررسمی کردند. پس از باردار شدن خانم ج، آقای د رابطه را قطع کرد و حاضر به پذیرش فرزند نشد. خانم ج با جمع‌آوری مدارک از جمله پیامک‌های رد و بدل شده، شهادت شاهدان عقد و گواهی پزشکی مبنی بر زمان انعقاد نطفه، دعوای اثبات نسب را در دادگاه خانواده مطرح کرد. پس از حدود ۵ ماه رسیدگی، دادگاه با توجه به مدارک و شواهد ارائه شده، حکم به اثبات نسب داد و با این حکم، خانم ج توانست برای فرزند خود شناسنامه دریافت کند.

نمونه ۳: استفاده از آزمایش DNA

خانم ه و آقای و در سال ۱۴۰۰ به صورت موقت عقد کردند. پس از تولد فرزند، آقای و منکر رابطه زوجیت و پدر بودن شد. در دادگاه، به درخواست خانم ه و با صلاحدید قاضی، دستور انجام آزمایش DNA صادر شد. نتیجه آزمایش، رابطه پدر و فرزندی را تأیید کرد و این نتیجه در کنار سایر قرائن و شواهد، به صدور حکم اثبات نسب و نهایتاً اخذ شناسنامه منجر شد.

نتیجه گیری

تأمین هویت قانونی برای کودکان متولد شده از عقد موقت، یکی از مهم‌ترین حقوق آنهاست که در صورت عدم رعایت، می‌تواند آثار منفی جبران‌ناپذیری بر زندگی آنها داشته باشد. در نظام حقوقی ایران، قانون‌گذار تلاش کرده تا با پیش‌بینی راهکارهای قانونی، از حقوق این کودکان حمایت کند، اما در عمل، به دلیل عدم ثبت بسیاری از عقدهای موقت و مشکلات اثبات نسب، این کودکان گاه با چالش‌های جدی در مسیر اخذ شناسنامه مواجه می‌شوند.

نکته کلیدی که باید به آن توجه داشت این است که در نظام حقوقی ایران، فرزند متولد شده از عقد موقت، از نظر قانونی فرزند مشروع زوجین محسوب می‌شود و همانند فرزند ناشی از ازدواج دائم، از تمامی حقوق قانونی برخوردار است. تنها تفاوت در مسیر اخذ شناسنامه است که در صورت عدم ثبت رسمی عقد موقت یا عدم همکاری پدر، ممکن است با پیچیدگی‌هایی همراه باشد.

برای جلوگیری از مشکلات آتی، توصیه می‌شود زوجینی که قصد انجام عقد موقت دارند، این عقد را در دفاتر رسمی ازدواج به ثبت برسانند. به ویژه در مواردی که احتمال بارداری وجود دارد، ثبت عقد موقت نه تنها یک توصیه، بلکه طبق قانون حمایت خانواده، الزامی است. این امر می‌تواند از بسیاری از مشکلات حقوقی آینده جلوگیری کند و حقوق کودک متولد شده را به بهترین شکل تضمین نماید.

در مواردی که عقد موقت به صورت غیررسمی انجام شده، بهتر است زوجین در زمان بارداری یا پیش از تولد نوزاد، با مراجعه به دفاتر اسناد رسمی، اقرارنامه‌ای مبنی بر وجود رابطه زوجیت و پذیرش فرزند توسط پدر تنظیم کنند. این اقرارنامه می‌تواند در آینده سند محکمی برای اثبات نسب و اخذ شناسنامه باشد.

مادرانی که با عدم همکاری پدر در روند اخذ شناسنامه مواجه هستند، نباید ناامید شوند. قانون راهکارهایی را پیش‌بینی کرده که با استفاده از آنها می‌توان نسب کودک را اثبات و برای او شناسنامه دریافت کرد. در این موارد، جمع‌آوری و حفظ اسناد و مدارک مربوط به وجود رابطه زوجیت، از جمله مکاتبات، پیامک‌ها، عکس‌ها و شهادت شهود، بسیار مهم است و می‌تواند در دعوای اثبات نسب مورد استناد قرار گیرد.

طرح دعوای اثبات نسب در دادگاه خانواده، مهم‌ترین راهکار قانونی برای مادرانی است که با عدم همکاری پدر مواجه هستند. در این دعوا، مادر باید وجود رابطه زوجیت در زمان انعقاد نطفه را اثبات کند. دادگاه پس از بررسی ادله و مدارک، در صورت احراز این امر، حکم به اثبات نسب می‌دهد که پس از قطعیت، سندی معتبر برای اخذ شناسنامه خواهد بود.

در برخی موارد، آزمایش DNA نیز می‌تواند به عنوان یکی از ادله در کنار سایر مدارک و شواهد، مورد استناد قرار گیرد. اگرچه باید توجه داشت که از نظر قانونی، صرف اثبات رابطه بیولوژیک بین پدر و فرزند کافی نیست و باید وجود رابطه زوجیت در زمان انعقاد نطفه نیز به اثبات برسد.

فرایند دادرسی و اثبات نسب ممکن است زمان‌بر باشد، اما نتیجه آن، یعنی تأمین هویت قانونی برای کودک، ارزش این صبر و تلاش را دارد. در طول این مدت، مادران می‌توانند از خدمات معاضدت قضایی و حمایت‌های سازمان‌های مردم‌نهاد فعال در حوزه حقوق زنان و کودکان بهره‌مند شوند.

نکته مهم دیگر، آگاهی از قوانین و مقررات مربوط به عقد موقت و آثار آن است. بسیاری از زوجین، به ویژه زنان، از حقوق و تکالیف قانونی خود در عقد موقت آگاهی کافی ندارند و همین امر موجب بروز مشکلات بعدی می‌شود. آموزش و اطلاع‌رسانی در این زمینه می‌تواند نقش مهمی در پیشگیری از مشکلات آینده داشته باشد.

در پایان باید گفت، نظام حقوقی ایران، به رغم چالش‌های موجود، راهکارهایی را برای حمایت از حقوق کودکان متولد شده از عقد موقت پیش‌بینی کرده است. آگاهی از این راهکارها و استفاده درست از آنها، می‌تواند مسیر اخذ شناسنامه برای این کودکان را هموارتر سازد. همچنین، نقش وکلای متخصص در حوزه خانواده در این زمینه انکارناپذیر است و مشاوره با آنها می‌تواند کمک شایانی به حل مشکلات حقوقی در این زمینه کند.

امیدواریم این نوشتار توانسته باشد راهنمای مفیدی برای مادرانی باشد که در مسیر اخذ شناسنامه برای فرزندان خود با مشکلاتی مواجه هستند و گامی هر چند کوچک در جهت آگاه‌سازی حقوقی جامعه و حمایت از حقوق کودکان برداشته باشد.