در نظام حقوقی ایران، ازدواج پیوندی مقدس و قراردادی قانونی میان زن و مرد است که با هدف تشکیل خانواده و زندگی مشترک شکل می‌گیرد. در این نظام، طلاق به عنوان آخرین راه‌حل برای پایان دادن به رابطه زناشویی در نظر گرفته شده است. قانونگذار ایرانی با توجه به مبانی فقهی و شرعی، اصل را بر طلاق به دست مرد قرار داده است، اما این به معنای نادیده گرفتن حقوق زنان نیست. با تحولات قانونی و اجتماعی دهه‌های اخیر، حمایت‌های قانونی از زنان در زمینه طلاق افزایش یافته است.

مهریه به عنوان یکی از حقوق مالی زنان، همواره نقش مهمی در تضمین امنیت مالی و روانی آنها داشته است. در باور عمومی، زنان برای طلاق ناچارند از مهریه خود چشم‌پوشی کنند، اما این برداشت همیشه صحیح نیست. قانون‌گذار ایرانی در موارد متعددی به زنان اجازه داده است بدون بخشش مهریه، درخواست طلاق دهند و از حق قانونی خود بهره‌مند شوند.

امروزه با افزایش آگاهی‌های حقوقی و تغییر نگرش‌های اجتماعی، زنان بیشتری به دنبال آشنایی با حقوق خود در زمینه طلاق هستند. آگاهی از موارد قانونی طلاق بدون بخشش مهریه می‌تواند به زنان کمک کند تا در شرایط دشوار زندگی زناشویی، تصمیمات آگاهانه‌تری بگیرند. این آگاهی حقوقی نه تنها به حفظ حقوق زنان کمک می‌کند، بلکه می‌تواند در کاهش آسیب‌های روانی و اجتماعی ناشی از طلاق نیز مؤثر باشد.

در سال‌های اخیر، مراجع قضایی ایران رویکرد حمایتی بیشتری نسبت به حقوق زنان در زمینه طلاق داشته‌اند و رویه قضایی در جهت تسهیل شرایط طلاق در موارد عسر و حرج و سایر موارد قانونی پیش رفته است. همچنین، اصلاحات قانونی در قوانین خانواده، به ویژه در قانون حمایت خانواده مصوب سال ۱۳۹۱، موجب تقویت حقوق زنان در این زمینه شده است.

در این مقاله، به بررسی جامع موارد قانونی که زنان می‌توانند بدون از دست دادن مهریه خود درخواست طلاق دهند، می‌پردازیم. این موارد شامل شرایط عسر و حرج، شروط ضمن عقد، تخلف از شروط ضمن عقد، نشوز زوج، ترک انفاق، سوء رفتار و بدرفتاری، اعتیاد زوج، بیماری‌های صعب‌العلاج، محکومیت کیفری زوج، ازدواج مجدد بدون اجازه و غیبت طولانی می‌شود.

هدف از ارائه این اطلاعات، افزایش آگاهی زنان نسبت به حقوق قانونی خود و راهنمایی آنها در مسیر صحیح قانونی است. با توجه به پیچیدگی‌های قوانین طلاق و مسائل خانوادگی، همواره توصیه می‌شود برای بررسی دقیق شرایط و موقعیت خاص هر فرد، با وکلا و مشاوران حقوقی متخصص مشورت شود. خدمات مشاوره حقوقی تلفنی می‌تواند دسترسی آسان‌تر و فوری‌تری به این راهنمایی‌های تخصصی را فراهم کند.

موارد قانونی طلاق از طرف زن بدون بخشش مهریه

۱. عسر و حرج (سختی و مشقت غیرقابل تحمل)

عسر و حرج یکی از مهم‌ترین دلایلی است که به موجب آن زن می‌تواند بدون بخشش مهریه درخواست طلاق دهد. ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی ایران مقرر می‌دارد: «در صورتی که دوام زوجیت موجب عسر و حرج زوجه باشد، وی می‌تواند به حاکم شرع مراجعه و تقاضای طلاق کند. چنانچه عسر و حرج مذکور در محکمه ثابت شود، دادگاه می‌تواند زوج را اجبار به طلاق نماید و در صورتی که اجبار میسر نباشد، زوجه به اذن حاکم شرع طلاق داده می‌شود.»

مصادیق عسر و حرج طبق تبصره ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی عبارتند از:

• ترک زندگی خانوادگی توسط زوج: اگر مرد بدون عذر موجه حداقل به مدت ۶ ماه زندگی خانوادگی را ترک کند.

• اعتیاد زوج: اعتیاد مرد به هر نوع مواد مخدر یا مشروبات الکلی که به اساس زندگی خانوادگی آسیب وارد کند و امتناع او از ترک اعتیاد در مدت مشخص‌شده توسط دادگاه.

• محکومیت کیفری: محکومیت قطعی زوج به حبس ۵ سال یا بیشتر، یا پرداخت جزای نقدی که به دلیل عدم پرداخت منجر به حبس ۵ سال یا بیشتر شود.

• ضرب و شتم و سوء رفتار: هرگونه سوء رفتار یا سوء معاشرت مستمر زوج که زندگی مشترک را برای زوجه غیرقابل تحمل کند.

• بیماری صعب‌العلاج: ابتلای زوج به بیماری صعب‌العلاجی که زندگی مشترک را برای زوجه مختل سازد.

نمونه موردی: خانم الف پس از ۸ سال زندگی مشترک، به دلیل ضرب و شتم مکرر توسط همسرش و ارائه مدارک پزشکی قانونی و شهادت شهود، موفق شد با استناد به عسر و حرج، حکم طلاق دریافت کند. دادگاه علاوه بر حکم طلاق، همسر او را به پرداخت کامل مهریه و نفقه معوقه محکوم کرد.

۲. شروط ضمن عقد و تفویض طلاق

یکی از راه‌های قانونی برای زنان جهت درخواست طلاق بدون بخشش مهریه، استفاده از شروط ضمن عقد است. براساس ماده ۲۳۷ قانون مدنی، طرفین می‌توانند هر شرطی که مخالف مقتضای ذات عقد نباشد را در ضمن عقد نکاح قرار دهند.

شروط رایج ضمن عقد که به زن حق طلاق می‌دهد:

• وکالت در طلاق: زن می‌تواند در موارد خاص از طرف شوهر وکیل باشد که خود را مطلقه کند.

• شرط عدم ازدواج مجدد: در صورت ازدواج مجدد مرد بدون رضایت همسر اول، زن حق طلاق خواهد داشت.

• شرط اشتغال: زن حق دارد به شغل مورد علاقه خود ادامه دهد و در صورت ممانعت شوهر، حق طلاق داشته باشد.

• شرط تحصیل: زن حق ادامه تحصیل دارد و در صورت مخالفت شوهر، حق طلاق خواهد داشت.

• شرط سکونت: زن می‌تواند محل سکونت را با توافق همسر تعیین کند و در صورت عدم توافق، حق طلاق داشته باشد.

با توجه به ماده ۱۱۱۹ قانون مدنی، زوج می‌تواند به زوجه وکالت بدهد که در شرایط معینی، پس از وقوع طلاق، وکالتاً از طرف او مهر خود را به خودش ببخشد. این وکالت مانع از حق زوجه برای مطالبه مهریه نیست.

نمونه موردی: خانم ب در عقدنامه خود شرط کرده بود که در صورت ترک بیش از ۶ ماه زندگی مشترک توسط همسرش، وکالت در طلاق داشته باشد. پس از مهاجرت همسرش به خارج از کشور و عدم بازگشت به مدت ۲ سال، با استناد به همین شرط توانست با حفظ مهریه خود، حکم طلاق دریافت کند.

۳. نشوز زوج (سرپیچی مرد از وظایف زناشویی)

نشوز زوج به معنای سرپیچی مرد از انجام وظایف زناشویی خود است. اگرچه در قانون مدنی ایران، تعریف صریحی از نشوز زوج ارائه نشده، اما مواد ۱۱۰۸ الی ۱۱۱۵ قانون مدنی به وظایف زوجین اشاره کرده‌اند.

مصادیق نشوز زوج:

• عدم پرداخت نفقه: طبق ماده ۱۱۰۶ قانون مدنی، در عقد دائم، نفقه زن بر عهده شوهر است. در صورتی که مرد از پرداخت نفقه همسر خود امتناع کند، نشوز محسوب می‌شود.

• ترک منزل مشترک: اگر مرد بدون دلیل موجه، منزل مشترک را ترک کند.

• سوء معاشرت: رفتار نامناسب و آزاردهنده مستمر که زندگی را برای همسر دشوار سازد.

در صورت اثبات نشوز زوج، زن می‌تواند با استناد به ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی (عسر و حرج) درخواست طلاق کند و مستحق دریافت کامل مهریه خود خواهد بود.

نمونه موردی: خانم ج پس از ۳ سال زندگی مشترک، به دلیل عدم پرداخت نفقه توسط همسرش به مدت ۱۸ ماه، با ارائه شواهد و اسناد مالی به دادگاه، موفق شد ضمن اثبات نشوز همسر، حکم طلاق و دریافت کامل مهریه را اخذ کند.

۴. ترک انفاق (عدم پرداخت نفقه)

ترک انفاق از سوی مرد یکی از مواردی است که زن می‌تواند بدون چشم‌پوشی از مهریه، درخواست طلاق کند. طبق ماده ۱۱۰۶ قانون مدنی، «در عقد دائم، نفقه زن بر عهده شوهر است». نفقه شامل مسکن، پوشاک، غذا، اثاث منزل و هزینه‌های درمانی و بهداشتی متناسب با وضعیت زن می‌شود.

شرایط احراز ترک انفاق:

• استنکاف عمدی: مرد باید عمداً از پرداخت نفقه خودداری کرده باشد، نه اینکه به دلیل ناتوانی مالی قادر به پرداخت نباشد.

• استمرار: ترک انفاق باید مستمر و برای مدت قابل توجهی باشد.

• عدم تمکین نباشد: زن نباید در حالت نشوز (سرپیچی از وظایف زناشویی) باشد، زیرا در این صورت مستحق نفقه نیست.

برای اثبات ترک انفاق، زن می‌تواند از شهادت شهود، اسناد مالی، گواهی عدم پرداخت نفقه از مراجع قضایی و سایر مدارک استفاده کند.

نمونه موردی: خانم د پس از اینکه همسرش به مدت ۱ سال از پرداخت هرگونه هزینه زندگی خودداری کرد، با ارائه شکایت کیفری ترک انفاق و اخذ حکم قطعی علیه همسرش، توانست با استناد به همین حکم، دادخواست طلاق خود را به دلیل عسر و حرج به دادگاه خانواده تقدیم کند و با حفظ مهریه، حکم طلاق دریافت کند.

۵. سوء رفتار و بدرفتاری زوج

سوء رفتار و بدرفتاری مستمر زوج که زندگی مشترک را برای زوجه غیرقابل تحمل کند، از مصادیق عسر و حرج محسوب می‌شود و به زن حق می‌دهد بدون بخشش مهریه، درخواست طلاق دهد.

مصادیق سوء رفتار:

• خشونت فیزیکی: هرگونه ضرب و جرح و آسیب جسمی.

• خشونت روانی: توهین، تحقیر، تهدید، ارعاب و فشارهای روانی مستمر.

• خشونت کلامی: داد و فریاد، ناسزاگویی و استفاده از الفاظ رکیک.

• محدودیت‌های غیرمعقول: ایجاد محدودیت در روابط اجتماعی، خانوادگی و شغلی زن.

برای اثبات سوء رفتار در دادگاه، زن می‌تواند از مدارک پزشکی قانونی، شهادت شهود، گزارش‌های پلیس، گزارش مددکاران اجتماعی، فیلم، صوت و سایر اسناد استفاده کند.

نمونه موردی: خانم ه با ارائه سه فقره گواهی پزشکی قانونی مبنی بر ضرب و جرح توسط همسرش، همراه با شکایت کیفری و رأی محکومیت همسر به جرم ضرب و جرح عمدی، توانست دادگاه را متقاعد کند که ادامه زندگی با همسرش موجب عسر و حرج است و حکم طلاق با حفظ کلیه حقوق مالی از جمله مهریه را دریافت کرد.

۶. اعتیاد زوج به مواد مخدر یا الکل

اعتیاد زوج به مواد مخدر یا مشروبات الکلی که به اساس زندگی خانوادگی خلل وارد کند، یکی از مصادیق عسر و حرج است که در تبصره ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی به آن اشاره شده است. در این موارد، زن می‌تواند بدون بخشش مهریه، درخواست طلاق دهد.

شرایط احراز اعتیاد موجب طلاق:

• اثبات اعتیاد: اعتیاد زوج باید از طریق آزمایش‌های پزشکی، گواهی مراکز ترک اعتیاد، شهادت شهود یا سایر ادله اثبات شود.

• اخلال در زندگی: اعتیاد باید به اساس زندگی خانوادگی خلل وارد کرده باشد، مانند ناتوانی در تأمین مخارج، خشونت، اختلالات رفتاری و غیره.

• امتناع از ترک: زوج باید از ترک اعتیاد در مدت تعیین‌شده توسط دادگاه خودداری کرده باشد.

نمونه موردی: خانم و پس از ۴ سال زندگی با همسر معتاد به شیشه، با ارائه نتایج آزمایش اعتیاد، گواهی کلینیک ترک اعتیاد مبنی بر عدم موفقیت همسرش در ترک اعتیاد پس از سه دوره درمان، و شهادت شهود مبنی بر رفتارهای پرخاشگرانه ناشی از مصرف مواد، توانست حکم طلاق با حفظ مهریه دریافت کند.

۷. بیماری‌های صعب‌العلاج

ابتلای زوج به بیماری‌های صعب‌العلاج که ادامه زندگی را برای زن دشوار سازد، از مصادیق عسر و حرج محسوب می‌شود. طبق تبصره ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی، ابتلای زوج به بیماری صعب‌العلاجی که زندگی مشترک را مختل کند، به زن حق می‌دهد بدون بخشش مهریه، درخواست طلاق دهد.

شرایط احراز بیماری صعب‌العلاج:

• تشخیص پزشکی: بیماری باید توسط پزشکان متخصص تشخیص داده شده باشد.

• صعب‌العلاج بودن: بیماری باید درمان قطعی نداشته یا درمان آن بسیار دشوار باشد.

• اختلال در زندگی مشترک: بیماری باید موجب اختلال در زندگی مشترک شود، به نحوی که ادامه زندگی را برای زن دشوار سازد.

بیماری‌هایی مانند اختلالات روانی شدید، ایدز، برخی سرطان‌های پیشرفته، و بیماری‌های عفونی خطرناک می‌توانند مصداق بیماری صعب‌العلاج باشند.

نمونه موردی: خانم ز که همسرش به اختلال روانی دوقطبی شدید مبتلا شده و علیرغم درمان‌های متعدد، وضعیت او بهبود نیافته بود، با ارائه گواهی پزشکان متخصص اعصاب و روان و مدارک بستری متعدد همسرش در بیمارستان روانی، توانست با استناد به عسر و حرج ناشی از بیماری صعب‌العلاج، حکم طلاق با حفظ مهریه دریافت کند

۸. محکومیت کیفری زوج

محکومیت قطعی زوج به حبس ۵ سال یا بیشتر، یا پرداخت جزای نقدی که به دلیل عدم پرداخت منجر به بازداشت ۵ سال یا بیشتر شود، از مصادیق عسر و حرج محسوب می‌شود. در این موارد، زن می‌تواند بدون بخشش مهریه، درخواست طلاق دهد.

شرایط طلاق به دلیل محکومیت کیفری:

• قطعیت حکم: حکم کیفری باید قطعی باشد و قابلیت تجدیدنظرخواهی نداشته باشد.

• مدت محکومیت: محکومیت باید به حبس ۵ سال یا بیشتر باشد.

• ارتباط با عسر و حرج: محکومیت باید موجب دشواری در زندگی زن شود، مانند فقدان نفقه، سرپرستی فرزندان و غیره.

نمونه موردی: خانم ح که همسرش به جرم قاچاق مواد مخدر به ۱۰ سال حبس محکوم شده بود، پس از قطعی شدن حکم، با ارائه دادنامه محکومیت همسرش به دادگاه خانواده، توانست با استناد به عسر و حرج ناشی از محکومیت کیفری، حکم طلاق با حفظ مهریه دریافت کند.

۹. ازدواج مجدد بدون اجازه

در صورتی که مرد بدون رعایت عدالت و بدون اخذ اجازه از همسر اول، اقدام به ازدواج مجدد کند، این امر می‌تواند موجب عسر و حرج برای همسر اول شود. طبق ماده ۱۶ قانون حمایت خانواده مصوب سال ۱۳۹۱، مرد برای ازدواج مجدد نیاز به اجازه دادگاه دارد و دادگاه در صورتی این اجازه را صادر می‌کند که توانایی مرد برای اجرای عدالت بین همسران احراز شود

.

شرایط طلاق به دلیل ازدواج مجدد:

• عدم رضایت همسر اول: زن رضایت به ازدواج مجدد شوهر نداده باشد.

• عدم اجازه دادگاه: مرد بدون اخذ اجازه از دادگاه اقدام به ازدواج مجدد کرده باشد.

• ایجاد عسر و حرج: ازدواج مجدد باید موجب عسر و حرج برای همسر اول شده باشد.

اگر در عقدنامه، شرط ضمن عقدی مبنی بر حق طلاق زن در صورت ازدواج مجدد مرد وجود داشته باشد، زن می‌تواند مستقیماً با استناد به آن شرط، درخواست طلاق دهد.

نمونه موردی: خانم ط که در عقدنامه خود شرط کرده بود در صورت ازدواج مجدد همسرش، حق طلاق داشته باشد، پس از اطلاع از ازدواج دوم همسرش، با ارائه سند ازدواج دوم او به دادگاه، توانست با استناد به شرط ضمن عقد، حکم طلاق با حفظ مهریه دریافت کند. ۱۰. غیبت طولانی زوج

غیبت طولانی زوج به مدت ۶ ماه یا بیشتر بدون عذر موجه، از مصادیق عسر و حرج محسوب می‌شود. در این موارد، زن می‌تواند بدون بخشش مهریه، درخواست طلاق دهد

شرایط طلاق به دلیل غیبت:

• مدت غیبت: غیبت باید حداقل ۶ ماه ادامه داشته باشد.

• عدم عذر موجه: غیبت نباید به دلیل عذر موجه مانند اشتغال، تحصیل، مأموریت کاری یا خدمت سربازی باشد.

• عدم پرداخت نفقه یا تمکین: در مدت غیبت، مرد نباید به تعهدات خود از جمله پرداخت نفقه عمل کرده باشد.

نمونه موردی: خانم ی که همسرش به مدت ۱۱ ماه بدون دلیل موجه و بدون پرداخت نفقه، منزل مشترک را ترک کرده بود، با ارائه شهادت همسایگان و بستگان و اثبات عدم پرداخت نفقه در این مدت، توانست با استناد به عسر و حرج ناشی از غیبت، حکم طلاق با حفظ مهریه دریافت کند.

نتیجه‌گیری

آشنایی با حقوق قانونی در زمینه طلاق برای زنان ایرانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. برخلاف باور عمومی که طلاق را منوط به بخشش مهریه از سوی زن می‌داند، قانون‌گذار ایرانی موارد متعددی را پیش‌بینی کرده است که زنان می‌توانند بدون از دست دادن حق مالی خود، درخواست طلاق دهند. این موارد عموماً ریشه در مفهوم «عسر و حرج» دارند که به معنای سختی و مشقت غیرقابل تحمل در زندگی زناشویی است.

عسر و حرج مفهومی گسترده است که مصادیق متعددی مانند سوء رفتار، ترک انفاق، اعتیاد، بیماری‌های صعب‌العلاج، محکومیت کیفری، غیبت طولانی و ازدواج مجدد بدون اجازه را شامل می‌شود. قانون‌گذار با توسعه این مفهوم در تبصره ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی، به زنانی که در شرایط دشوار زندگی زناشویی قرار دارند، امکان رهایی از رابطه آسیب‌زا را بدون از دست دادن حقوق مالی خود فراهم کرده است.

علاوه بر عسر و حرج، شروط ضمن عقد نیز ابزار کارآمد دیگری برای حمایت از حقوق زنان در طلاق هستند. با درج شروطی مانند وکالت در طلاق، شرط عدم ازدواج مجدد، شرط اشتغال و تحصیل در عقدنامه، زنان می‌توانند در شرایط خاص، بدون بخشش مهریه، درخواست طلاق دهند. این شروط به عنوان توافقات پیش از ازدواج، از ضمانت اجرایی قانونی برخوردارند و در صورت تخلف زوج، به زن حق طلاق می‌دهند.

نکته مهم در دعاوی طلاق، اثبات ادعا در دادگاه است. زنان باید بدانند که برای موفقیت در دعوای طلاق، ارائه مدارک و شواهد کافی ضروری است. مدارک پزشکی قانونی، گزارش‌های پلیس، شهادت شهود، اسناد مالی، نتایج آزمایش‌های پزشکی و احکام کیفری می‌توانند در اثبات عسر و حرج یا تخلف از شروط ضمن عقد مؤثر باشند. از این رو، مستندسازی وقایع و نگهداری شواهد و مدارک توصیه می‌شود.

روند دادرسی طلاق در ایران معمولاً با تقدیم دادخواست به دادگاه خانواده آغاز می‌شود. پس از ثبت دادخواست، دادگاه تلاش می‌کند از طریق ارجاع زوجین به مراکز مشاوره خانواده، اختلافات را حل و فصل کند. در صورت عدم موفقیت در سازش، دادگاه وارد رسیدگی ماهوی می‌شود و با بررسی ادله و مدارک، تصمیم نهایی را اتخاذ می‌کند. در صورت صدور حکم طلاق، دادگاه حقوق مالی زن از جمله مهریه، نفقه، اجرت‌المثل و نحله را نیز تعیین می‌کند.

با توجه به پیچیدگی‌های قوانین طلاق و اهمیت مرحله اثبات ادعا، همواره توصیه می‌شود زنان پیش از اقدام به طلاق، با وکلا و مشاوران حقوقی متخصص مشورت کنند. مشاوره حقوقی تلفنی می‌تواند گزینه مناسبی برای زنانی باشد که به دلایل مختلف از جمله محدودیت‌های خانوادگی، مشکلات رفت و آمد یا محدودیت‌های زمانی، امکان مراجعه حضوری به دفاتر وکالت را ندارند.

امروزه با گسترش خدمات مشاوره حقوقی آنلاین و تلفنی، دسترسی به اطلاعات حقوقی و مشاوره تخصصی آسان‌تر شده است. زنان می‌توانند با بهره‌گیری از این خدمات، از حقوق قانونی خود آگاه شوند و مسیر درست را برای حل مشکلات زناشویی انتخاب کنند. این آگاهی حقوقی نه تنها به زنان در دفاع از حقوق خود کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به عنوان اهرم بازدارنده در برابر سوء استفاده‌های احتمالی همسر نیز عمل کند.

در نهایت، باید توجه داشت که طلاق آخرین راه‌حل برای پایان دادن به مشکلات زناشویی است و تا حد امکان باید از راه‌های مسالمت‌آمیز مانند گفتگو، مشاوره خانواده و میانجیگری برای حل اختلافات استفاده کرد. اما در شرایطی که ادامه زندگی مشترک به دلایلی مانند خشونت، اعتیاد یا سایر موارد عسر و حرج، غیرممکن یا زیان‌بار شود، آگاهی از حقوق قانونی در زمینه طلاق می‌تواند به زنان کمک کند تا با کمترین آسیب روانی و مالی، به زندگی مشترک ناسالم پایان دهند و فصل جدیدی را در زندگی خود آغاز کنند.

خدمات مشاوره حقوقی تلفنی ما آماده پاسخگویی به سؤالات شما در زمینه طلاق و تمامی مسائل حقوقی خانواده است. وکلای متخصص ما با تجربه و دانش کافی، شما را در مسیر احقاق حقوق قانونی‌تان راهنمایی می‌کنند. کافی است با شماره‌های تماس ما در تماس باشید تا در کمترین زمان ممکن، راهنمایی‌های لازم را دریافت کنید.