بسمی تعالی

((عسر و حرج ))

   مقدمه

بر اساس آنچه که در فقه امامیه و همچنین فقه اهل سنت به میان آمده است اینست که اختیار بر هم زدن پیوند زناشویی از جمله حقوقی است که به مرد اختصاص دارد. مستند این حکم نیز روایتی از پیغمبر (ص) که می فرمایند : " الطلاق بید من اخذ بالساق " به گفته شهید ثانی این روایت دلالت بر حق طلاق مختص به مرد دارد .

حال این سوال پیش می آید که آیا زن هم دارای حق طلاق خواهد بود ؟

عسر و حرج از مواردیست که با استناد به آن و در صورت اثبات و احراز توسط دادگاه ،زوجه می تواند از این حق برخوردار شود. حال عسر و حرج چیست؟ نحوه اثبات آن چگونه است ؟ و چه مصادیقی شامل آن می شود؟ این سوالات از جمله مسائلی است که سعی شده در این مقاله به آن پرداخته شود .

   مفهوم عسر و حرج

" عسر " در لغت به معنای مشقت و شدت عنوان شده است و " حرج " نیز به معنای تنگی و تنگنا و ضیق آورده شده.

در فقه نیز با قاعده نفی عسر و حرج روبرو هستیم و به این معنی است که هر گاه تکلیفی دارای مشقت و دشواری باشد که تحمل آن عادتا برای مکلف سخت است آن تکلیف ساقط میگردد . مثالی هم که فقها در این رابطه آورده اند "غسل کردن در سرمای شدید" است که غسل خود تکلیفی است که به دلیل وجود سرما که به نوعی مشقت و دشواری است ساقط می گردد.

اما در قانون مدنی در مبحث انحلال عقد نکاح قانون گذار در تبصره ماده 1130 قانون عسر و حرج را این گونه تعریف میکند ... عبارت است از به وجود آمدن وضعیتی که ادامه زندگی را برای زوجه با مشقت همراه ساخته و تحمل آن مشکل باشد . بنابراین این قاعده فقهی در قانون در مبحث خانواده و برای زن تخصیص داده شده است .

حقوق ایران با تبعیت از فقه امامیه طلاق را در حوزه اختیارات زوج قرار داده است، اما هر وقت مسیر زندگی به سویی می رود که ادامه زندگی برای زوجه طاقت فرسا می شود ،عسر و حرج بر اختیار زوج بر امر طلاق ارجحیت می یابد و برای زوجه امکان درخواست طلاق از دادگاه خانواده را فراهم می آورد.

   مصادیق عسر و حرج وتوضیحاتی بر آن

سوالی که می توان پرسید اینست که چه مواردی عسر و حرج محسوب می گردد ؟ قانون گذار در تبصره یاد شده مصادیق عسر و حرج را ذکر می کند . البته دقت شود طبق نص قانون موارد ذکر شده به هیچ عنوان حصری نیستند و در هر مورد که به نظر دادگاه زندگی را برای زوجه سخت کند عسر و حرج مطلوب است.

1. ترک زندگی خانوادگی توسط زوج حاقل به مدت 6 ماه متوالی یا 9 ماه متناوب در مدت یکسال بدون عذر موجه . در توضیح این بند شایان ذکر است که ترک زندگی اگر بدون عذر موجه باشد از موارد عسر و حرج است مثلا: ماموریت خارج از کشور بدلیل شرایط خاص شغلی ترک زندگی نیست و یا ترک زندگی حتی بدون عذر موجه اما در بازه زمانی کمتر از 6 ماه نیز طبق نص قانون عسر و حرج محسوب نمی گردد.
2. اعتیاد زوجه به یکی از انواع مواد مخدر و یا ابتلای وی به مشروبات الکلی که به اساس زندگی خانوادگی خلل وارد آورد ، با توجه به نص صرف اعتیاد از موارد عسر و حرج نیست ،قانون گذار در ادامه این مورد را اینگونه شرح می دهد : و امتناع یا عدم امکان الزام وی به ترک آن در مدتی که به تشخیص پزشک برای ترک اعتیاد لازم بوده در صورتیکه زوج به تعهد خود عمل ننماید و یا پس از ترک مجددا به مصرف مواد مذکور روی آورد بنا به درخواست زوجه طلاق انجام می شود . پس دقت شود صرف درخواست زوجه و اثبات ،طلاق صورت نمی پذیرد و در ابتدا قاضی فقط زوج را برای ترک اعتیاد به پزشک و مراکز درمان ترک اعتیاد معرفی می کند و در صورت عدم همکاری زوج و یا ابتلای مجدد وی آنهم به درخواست زوجه طلاق صورت می پذیرد.
3. محکومیت قطعی زوج به حبس 5 سال و بیشتر در این مورد دو نکته حائز اهمیت آنست که محکومیت قطعیت یافته باشد و مدت زمان محکومیت نیز طبق آنجه که در قانون ذکر شده است باشد.
4. ضرب و شتم یا هر گونه سوء رفتار مستمر زوج که " عرفا " با توجه به وضعیت زوجه قابل تحمل  نباشد .
5. ابتلای زوج به بیماری های صعب العلاج روانی و یا ساری (سرایت پذیر) یا هر عارضه ای که زندگی مشترک را مختل سازد . بنابراین بیماری صعب العلاج یا باید روانی و یا سرایت پذیر باشد و یا ادامه زندگی را با اختلال مواجه گرداند زیرا در موارد یاد شده برای شریک زندگی مشکل ایجاد می نماید.

مطلبی که در همه موارد یاد شده از اهمیت زیادی  برخوردار است اینست که در موارد یاد شده و یا حتی غیر از موارد یاد شده در جای که دادگاه مورد را عسر و حرج بداند تنها و تنها پس از  "احراز توسط دادگاه صالح" از مصادیق عسر و حرج به حساب می آید در غیر اینصورت خیر. یعنی اگر دادگاه ضرب و شتم توسط زوج را احراز نکند طلاق از طریق عسر و حرج منتفی است و بالعکس اگر برای دادگاه احراز شود که عدم حضور زوج حتی به مدت کمتر از 6 ماه بوده موجب عسر و حرج زوجه شده حکم به طلاق می دهد.

   تفاوت عسر وحرج با شروط 12 گانه مندرج در عقد نامه

منظور از شروط دوازده گانه ضمن عقد شروط مالی ،حقوقی ،خانوادگی و اجتماعیست که بین دو طرف قرار داد ازدواج تعین میشود.

ماده 29 قاون حمایت از خانواده از کاربرد این شروط اشعار می دارد : دادگاه خانواده ضمن رای خود با توجه به شروط ضمن عقد و مندرجات سند ازدواج تکلیف جهیزیه ، مهریه و نفقه زوجه و اطفال و حمل (جنین) را معین و همچنین اجرت المثل ایام زوجیت طرفین مطابق تبصره ماده 336 قانون مدنی تعیین و در مورد چگونگی حضانت و نگهداری اطفال و نحوه پرداخت هزینه های حضانت و نگهداری تصمیم مقتضی اتخاذ می کند...

طبق ماده 1119 قانون مدنی طرفین عقد می توانند هر شرطی که مخالف با مقتضای عقد مزبور نباشد در ضمن عقد ازدواج بنمایند مثل اینکه شرط شود هر گاه شوهر زن دیگر بگیرد یا در مدت معین غایب شود یا ترک انفاق نماید یا بر علیه حیات زن سوء قصد یا سوء رفتار کند که زندگی آنها با یکدیگر غیر قابل تحمل شود زن وکیل و وکیل در توکیل باشد که پس از اثبات تحقق شرط در محکمه و صدور حکم نهایی خود را مطلقه سازد.

طبق نص قانون آنچه مشخص است اینست که اگر زن بتواند ثابت کند که یکی از موارد حتی در چند سال گذشته اتفاق افتاده زن وکیل شوهر در طلاق خواهد بود اما در عسر و حرج بحثی که مطرح است اینست که رئیس دادگاه خانواده بررسی میکند که آیا زوجه در حال حاضر در عسر و حرج هست یا خیر ؟ و اگر قبلا در عسر و حرج بوده و هم اکنون این مشکل برطرف گردیده به آن ترتیب اثر نمی دهد.

   نحوه پروسه طلاق در عسر و حرج

در صورت اثبات شرایط لازم برای طلاق عسر و حرج از طرف زن دیگر رضایت مرد برای طلاق دادن مورد توجه نیست و در صورتیکه مرد از طلاق دادن زن خودداری کند ،دادگاه می تواند شوهر را الزام به طلاق دادن نموده و در صورت امتناع مجدد دادگاه به نمایندگی زن را از طرف مرد طلاق می دهد . بطور کلی بحثی که هم در شروط 12 گانه و هم در عسر و حرج مطرح است اینست که اگر طلاق از طرف زن باشد دادگاه مبادرت به صدور حکم طلاق می نماید و مدت اعتبار حکم نیز 6 ماه از تاریخ ابلاغ رای فرجامی یا انقضای مهلت فرجامی است ،یعنی موقعی که رای دیگر قطعی شده باشد . اما در صورت طلاق توافقی  ویا طلاق از طرف مرد دادگاه گواهی عدم امکان سازش صادر می نماید . در همین باره  ماده 26 قانون حمایت خانواده اعلام میدارد : در صورتیکه طلاق توافقی یا به درخواست زوج باشد دادگاه به صدور گواهی عدم امکان سازش اقدام و اگر به درخواست زوجه باشد حسب مورد مطابق قانون به صدور حکم الزام زوج به طلاق یا احراز شرایط اعمال وکالت در طلاق مبادرت می کند.

   تفاوت عسر و حرج باحق وکالت در طلاق

وکالت در طلاق حقیست که در ضمن عقد توسط زوج به زوجه اعطاء می گرددکه در این صورت زوجه از طرف زوج وکالت در طلاق خواهد داشت آنهم به این صورت که زوجه می تواند در دادگاه به جای همسر خود حضور یابد و در مقام وکیل همسر خود برای گرفتن طلاق اقدام نماید . همچنین حق طلاق را می توان بعد از ازدواج در دفتر خانه اسناد رسمی اعطاء نمود . البته با این تفاوت که این نوع وکالت بر خلاف وکالت بعنوان شرط ضمن العقد قابل عزل نیز می باشد یعنی زوج می تواند بعد از اعطای وکالت زوجه را عزل نماید.زیرا که وکالت عقدیست جایز[1] اما اگر وکالت در ضمن عقد باشد چون زوجیت عقدیست لازم[2] و وکالت هم ضمن عقد لازم درج شده حق عزل از زوج گرفته می شود.

تا اینجا تفاوت عسر و حرج با وکالت در طلاق مشخص شد زیرا قبلا هم گفته شد که عسر و حرج نیاز به احراز از طرف دادگاه دارد در صورتیکه وکالت در طلاق صرف وجود شرط وکالت در ضمن عقد نکاح یا وجود وکالتنامه در دفتر خانه اسناد رسمی جهت صدور حکم طلاق کفایت میکند.

   نتیجه گیری

1. عسر و حرج از موارد طلاق از طرف زوجه می باشد.
2. عسر و حرج نیاز به احراز دادگاه دارد.
3. مصادیق آن حصری نیستند و صرف وجود سختی و مشقت در صورتیکه ادامه روند زندگی برای زوجه سخت شود عسر و حرج بوجود می آید.

با تشکر

مهدی قدسی فاروجی