بسمی تعالی

(( نگاهی به بورس اوراق بهادار ))

   چکیده

همین الان که در حال آماده کردن این مقاله هستم امروز در تاریخ 25 فروردین ماه در بازار بورس  شاخص کل 53 هزار 919 واحد فرو ریخت و به اصطلاح دوستان شنبه سیاه را برای فعالان این بازار رقم زد.

در این مقاله تحلیلی بر قانون بورس اوراق بهادار شده است و توضیحی بر ارکان بورس ایران و همچنین نگاهی کوتاه به چرایی سقوط و ریزش در بازار سهام .

   تاریخچه بورس در جهان

قدمت داد و ستد به اندازه تاریخ اولین تمدن هاست  زمانی که انسان یکجا نشینی را به عنوان نیازاحساس کرد و هربار با طرح قوانین ومقرراتی آنرا اصلاح نمود.

اولین بورس اوراق بهادار جهان در قرن هفدهم کلید خورد در شهر آمستردام آنهم با داد و ستد قرار گرفتن سهام شرکت "کمپانی هند شرقی" بعد از آن هم در اوایل قرن هجدهم انگلستان دومین کشوری بود که در شهر لندن بورس را به صورت رسمی آغاز کرد .

در حال حاضر معروف ترین و یکی از پر داد ستد ترین بازار بورس در جهان در خیابان وال استریت (wall street) درمحله منهتن نیویورک فعالیت می نمایدکه زمانی در حدود 3 قرن پیش چند تن از کارگزاران بازار سهام در این خیابان زیر درخت چناری گرد هم آمدند و توافق نامه ای موسوم به (button wood) امضاء کردند که به این ترتیب 25 سال بعد از آن با تنظیم اساسنامه ای به بورس نیویورک رسمیت بخشیدند و اینچنین سومین بورس بزرگ در طول تاریخ کار خود را شروع کرد .

   تاریخچه بورس در ایران

در تاریخ پانزدهم بهمن ماه سال 46 بورس ایران با پذیرش سهام بانک توسعه صنعتی و معدنی که آن زمان جزء بزرگترین واحد های تولیدی و اقتصادی کشور به حساب می آمد و بعد از آن سهام شرکت نفت پارس اوراق قرضه دولتی ، اسناد خزانه ، و اوراق عباس آباد آغاز به کار کرد . البته قبل از این تاریخ در سال 1315 طرح قانون تاسیس و اساسنامه بازار بورس تهیه شده بود اما بروز شرایطی مانند وقوع  جنگ جهانی دوم آنرا نزدیک به سه دهه به تعویق انداخت . بعد از انقلاب نیز رویداد های سیاسی ، اقتصادی و جنگ تحمیلی تاثیرات خود را بر بازار بورس تهران گذاشت و بورس تا سال 67 با کاهش تعداد  شرکت های پذیرفته مواجه بود که نهایتا با پایان جنگ و ایجاد  سیاست های جدید در بازار سرمایه مبنی بر گسترش آن بازار بورس مجددا با افزایش تعداد شرکت های پذیرفته شده رونقی دوباره یافت .

   انواع بورس در ایران

قبل از اینکه بخواهیم ارکان بورس رابشناسیم بهتر است انواع بورس رامعرفی کنیم .

بسته به اینکه با چه نوع معامله ای طرف باشیم بازار بورس هم متفاوت خواهد بود . اگر مورد معامله " کالا " باشد ( بورس کالا) و ( بورس انرژی ) و اگر مورد معامله " سهام " باشد ( بورس سهام )  و ( فرابورس ) مطرح خواهد بود.

منظور از بورس کالا که خود متشکل از بازار فرعی ، بازار فیزیکی ، بازار مشتقه و بازار مالی است یعنی فضایی که در آن کالایی عرضه می گردد و متقاضیان با طی مراحلی اقدام به خرید کالای مزبور می نمایند .

محصولات صنعتی و معدنی ، فلزات گرانبها (طلا ، سکه ، شمش طلا و...) فرآورده های نفتی ، محصولات پتروشیمی ، محصولات کشاورزی (پسته ، زعفران و ...) و اخیرا خودرو از جمله کالا های ارائه شده در این بازار است که با انجام انواع قرارداد نقدی spot  ، قرارداد سلف forward ، قرارداد نسیه credits و قرار داد آتی مورد معامله قرار میگیرد.

بورس انرژی : بطور کلی فضائیست برای انجام معاملات مربوط به حامل های انرژی مانند نفت ، گاز ، برق و ... و همچنین اوراق بهادار مبتنی بر حامل های انرژی

بورس سهام : در قانون تجارت شرکت های سهامی اینگونه تعریف شده اند : شرکت هایی که سرمایه آنها به سهام تقسیم و مسئولیت هر یک از شرکاء محدود به مبلغ اسمی سهام آنهاست .حال شرکت های سهامی عام که در بورس پذیرفته شده اند با پذیره نویسی از مردم که یا به عنوان "عرضه اولیه" و یا "افزایش سرمایه" در بازاری به نام بورس اوراق بهادار سهام خود را در معرض دید خریداران سهام قرار می دهند .

فرا بورس : بطور کاملا مختصر خرید و فروش خارج از بازار بورس را فرا بورس می گویندکه از مزایای آن اینست که شرایط در فرابورس ساده تر از بورس است و به همین دلیل گزینه های سرمایه گذاری در این بازار از تنوع بسیار زیادی برخوردار است.

   ارکان بورس

بطور کلی دو سطح نظارتی بر بازار سرمایه در ایران حاکم است : شورای عالی بورس و سازمان بورس

شورای عالی بورس : طبق قانون بورس اوراق بهادار بالاترین رکن بازار اوراق بهادار است که سیاست های کلان بازار را تصویب می کند جالب است بدانید ریاست شورا طبق قانون با وزیر اقتصاد است که از اختیاراتش می توان به تبصره  ماده 4 قانون اوراق بهادار[1] اشاره کرد . شورا طبق قانون [2]دارای اختیارات و وظایفی است که از جمله آن : نظارت بر فعالیت و رسیدگی به شکایت از سازمان بورس ، انتخاب بازرس / حسابرس سازمان بورس ، تصویب بودجه و صورت های مالی سازمان ، انتخاب اعضای هیئت مدیره سازمان و....

برخی از اعضای شورا[3] عبارتند از : وزیر اقتصاد ، رئیس کل بانک مرکزی ، دادستان کل کشور ، رئیس سازمان بورس ، سه نفر خبره منحصرا از بخش خصوصی البته به پیشنهاد وزیر اقتصاد و تصویب هیئت وزیران و...

سازمان بورس اوراق بهادار: سازمانیست غیر دولتی که آنهم وظیفه نظارت بر بازار بورس اوراق بهادار را بر عهده دارد ، بحثی که مطرح است اینست که خود سازمان زیر نظر شورا فعالیت می کند ، رئیس هیئت مدیره سازمان رئیس سازمان و بالا ترین مقام اجرایی آن است که وظایف و حدود اختیاراتش در اساسنامه سازمان تعین شده است.

هیئت داوری بورس : به عنوان یک مرجع تخصصی غیر قضایی جهت رسیدگی به اختلافات میان فعالان بازار سرمایه شناخته می شود. اختلاف بین کارگزاران ، بازار گردانان ، مشاوران ، سرمایه گذاران ، ناشران و سایر افراد مربوط به بازار بورس البته به شرط اینکه این اختلاف ناشی از فعالیت حرفه ای آنها باشد در غیر اینصورت مرجع صالح به رسیدگی و حل اختلاف محاکم عمومی و حقوقی اند. و در نهایت ریاست هیئت مدیره با نماینده ای است که قوه قضائیه آن را معرفی کرده است.

حال پس از آشنایی مختصر با ارکان بورس اوراق بهادار به سراغ ایرادات و نقد هایی که بر آن شده است میرویم.

   نگاهی به نظر مخالفان مداخله دولت در بورس

مخالفان مداخله دولت در بورس معتقدند که اقتصاد کشورها قطعا به حمایت دولت هایشان وابسته اند البته حمایتی که جنبه دخالت نداشته باشد در بسیاری از کشورها دولت بصورت غیر مستقیم با ایجاد بستری مناسب و با شفاف سازی اطلاعات به سرمایه گذاران بورس این اطمینان را می بخشند که بدون دغدغه به فعالیت خود در بازار بپردازند ، البته با این تفسیر برخی معتقدند که بورس باید از هرگونه دخالت مستقیم و غیر مستقیم از جانب دولت مصون بماند .

حمایت از برخی نمادها در زمان کسری بودجه دولت و یا اینکه بطور کلی دولت بازار بورس را به عنوان منبع مالی خود بپندارد و متاسفانه در سالهای اخیر با چند قیمتی کردن نرخ ارز که حاشیه سود صنایع و شرکت های سهامی را مورد تهدید قرار داده و به عنوان یک عامل محدود کننده سود دهی شرکت ها شناخته می شود و همچنین وجود محدودیت های شدید در بازار های بین المللی برای سرمایه گذاری همه و همه از عوامل آسیب رسان به بازار بورس شناخته می شوند که سیاست های داخلی و خارجی قطعا بر موارد ذکر شده تاثیر گذار است.

در قسمت ارکان بورس توضیح داده شد که در شورای بورس به بخش خصوصی اجازه داده شده که نمایندگانی در شورا داشته باشد اما این نکته هم گوش زد شد که رئیس شورا وزیر اقتصاد است و اجرایی شدن تصمیمات نیاز به امضاء وی دارد . یعنی حتی قانون بازار اوراق بهادار هم دست دولت را نتنها در نظارت  بلکه در تصمیم گیری برای بورس باز گذاشته است و مخالفین  مداخله دولت از این حیث بر قانون بورس نقد وارد کرده اند.

   خصولتی ها

منظور از خصولتی ها یعنی شرکت های شبه دولتی یا نهاد های عمومی غیر دولتی

نحوه پیدایش در دو دهه اخیر و بخصوص بعد از تصویب واگذاری شرکتهای بزرگ موسوم به (خصوصی سازی) به سرعت گسترش پیدا کردند برخی معتقدند که کارگذاران شبه دولتی ها یا همان خصولتی هادر بازار سهام قیمت ها را بالا و پایین می کنند و در برخی از پروژه های دولتی به دلیل وجود پشتوانه های مالی هیچ رقیبی ندارند و عملا امکان رقابت را حتی در صنایع متوسط و خرد از بخش خصوصی و بخش تعاون سلب کرده است.

گرچه انتقادها تا کنون نسبت به حیات اینگونه نهاد ها وجود دارد مثلا برخی معتقدند فضای مبهم اینگونه نهادها و بعضا عدم دسترسی سازمان بازرسی و سایر دستگاه های نظارتی احتمال بروز فساد در این مجموعه ها را دو چندان کرده و حتی در برخی موارد وجود فرار های مالیاتی متعدد و حتی در برهه ای از زمان انتشار فیش دستمزدهای نجومی مدیران اینگونه نهاد ها حساسیت ها را نسبت به ادامه روند آنها بالا برده اما باز هم اینگونه نهادها به حیات خود ادامه می دهند و حتی برخی از اقتصاد دانان حضور آنها را در بازار سرمایه مثبت تلقی می کنند.

    قیمت گذاری دستوری

زمانیکه دولت به منظور مقرون به صرفه کردن خدمات و کالا ها برخی از قیمت ها را با روش تعین قیمت دستوری به نحوی کنترل می نماید قیمت گذاری دستوری شکل می گیرد.

این مداخله اقتصادی توسط دولت و در بازار آزادصورت می پذیرد در حالیکه بازیگران اصلی بازار آزاد فروشندگان فروشندگان و خریدارانند که اصلی به نام عرضه و تقاضا را بوجود می آورند.حضور مهمان نا خوانده ای بنام دولت بیشتر برای کالاهای اصلی است که نیاز جامعه است بطور مثال کنترل قیمت روی اجاره بهای املاک یا حتی تصویب حداقل دستمزد

برخی این حضور دولت در بازار را مثبت می دانند مثالی می زنیم برای روشن تر کردن دلایل آنها : زمانیکه کفه ترازوی تقاضا بر عرضه می چربد یعنی یک کالا کمیاب شده در بازار بیشتر مطالبه می شود در اینجا نهاد ارائه کننده این کالا می تواند قیمت دلخواه خود را بر مصرف کننده دیکته کند بنا براین وجود یک نهاد کنترل کننده احساس میگردد ، اما با این تفاسیر گفته می شود وقتی از بازار آزاد سخن می گوییم یعنی عرضه وتقاضا و کنترل قیمت می تواند معزل بیافریند مثلا : شکل گیری بازار ثانی و یا زیرزمینی ، ایراد زیان های مالی به بنگاههای ارائه کننده ، کاهش کیفیت محصول و ...

تا اینجا بطور کاملا خلاصه شده با تعریف قیمت گذاری دستوری معایب و مزایای آن آشنا شدیم بورس بازاریست ملتهب یعنی تغییرات قیمت ارز بر آن موثر است اخبار و تحولات حتی غیر اقتصادی بر آن تاثیر می گذارد از کنش ها و رفتار های سیاسی تاثیر می پذیرد تصمیمات بودجه ای آن را دچار نوسان می کند بنا براین قیمت گذاری دستوری به نوبه ی خود مخصوصا در بورس کالا تاثیرات ونتایج منفی به بار خواهد آورد.

   نتیجه گیری

بورس بازاریست پویا و هرلحظه اشخاص حقیقی و حقوقی جدیدی وارد آن می شوند و چرخه اقتصاد به آن نیازمند است و هر بار خود نیازمند حمایت است با تدوین سیاست های بروز اقتصادی ، عدم مداخله در بازار توسط دولت ، شفاف سازی اطلاعات شرکت های پذیرفته شده ایجاد قوانین پویا و توانمند در ساختار بورس و سرمایه گذاری و درنهایت ایجاد رقابت سالم می توان کمتر شاهد افت ها و ضررها در آن بود.

با تشکر