پیش از آن که با چگونگی تحریر لایحه برای دیوان عدالت اداری آشنا شوید، تاریخچه و سابقه تشکیل دیوان عدالت اداری در نظام حقوقی کشورمان را بیان خواهیم کرد. تضمین حقوق مردم در برابر سازمان های دولتی به عنوان شهروند، اقتضا می کند تا یک نهاد سومی به غیر از دولت به معنای قوه مجریه، به اختلافات بین مردم و دستگاه های دولتی رسیدگی و آنها را حل و فصل نماید. در حقوق عمومی ایران از دوران مشروطه وجود چنین مرجعی احساس می شد. به طوری که نخستین بار در این رابطه، در مجلس شورای ملی به سال ۱۳۳۹ قانونی به نام قانون شورای دولتی تصویب شد. با وجود اصلاحات متعددی که بر آن مترتب گردید، این قانون هیچگاه اجرایی نشد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در اصل ۱۷۳ قانون اساسی، تشکیل چنین مرجعی اعلام شد. به موجب اصل ۱۷۳ دیوان عدالت اداری جهت رسیدگی به دادخواهی مردم و احقاق حقوق آن ها در برابر مامورین دولتی یا آیین نامه های دولتی زیر نظر رئیس قوه قضاییه تشکیل می شود. در نتیجه مردم با نوشتن لایحه برای دیوان عدالت اداری و تقدیم دادخواست به این مرجع، از اقدامات و تصمیمات ادارات و مقامات دولتی شکایت می کنند.

به استناد اصل ۱۷۳ قانون اساسی، در سال ۱۳۶۰ قانون دیوان عدالت اداری در بیست و پنج ماده و نُه تبصره به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. دیوان عدالت اداری در آبان ماه سال ۱۳۶۱ آغاز به کار کرد و شکایات مردم را می پذیرفت. اما آن ها را مورد رسیدگی قرار نمی داد. این کار تا شهریور ماه سال ۱۳۶۱ یعنی زمان تصویب قانون آیین دادرسی دیوان عدالت اداری به تعویق افتاد. با تصویب این قانون، رسیدگی به دعاوی موضوع اصل ۱۷۳ قانون اساسی شروع شد. بعدها در سال ۱۳۷۹ آیین دادرسی دیوان عدالت اداری توسط هیات عمومی دیوان عدالت اداری تنظیم و به تصویب رئیس قوه قضاییه رسید، و جایگزین قانون قبلی شد.

در حقوق جاری و لازم الاجرای حال حاضر، قانونگذار ایران در آخرین اراده خود در رابطه با دیوان عدالت اداری، قانون «تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری» را تصویب نمود. قانون مزبور در سال ۱۳۹۰ به وسیله مجلس شورای اسلامی تصویب شد. به موجب ماده ۱۲۴ قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری، از تاریخ لازم الاجرا شدن این قانون، قانون دیوان عدالت اداری مصوب ۱۳۸۵ و قانون آیین دادرسی دیوان عدالت اداری مصوب ۱۳۶۱ نسخ شد.

ساختار دیوان عدالت اداری و لایحه برای دیوان عدالت اداری.

به استناد ماده ۲ قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری، این دیوان در تهران استقرار یافته است.  دیوان عدالت اداری شامل شعبه بدوی، شعبه تجدید نظر، هیات عمومی و هیات های تخصصی می باشد. این قانون، تعیین تشکیلات قضایی و اداری و تعداد شعب دیوان عدالت اداری را به تصویب رئیس قوه قضاییه موکول کرده است. رئیس دیوان عدالت اداری نیز می تواند در این رابطه، پیشنهادات خود را به رئیس قوه قضاییه ارائه نماید.

شعب بدوی دیوان عدالت اداری از یک نفر رئیس یا دادرس علی البدل تشکیل می گردد. به عبارت دیگر شعبات بدوی دیوان عدالت اداری به شیوه وحدت قاضی اداره می شوند. در حالی که شعب تجدید نظر دیوان به طور کلی از یک نفر رئیس و دو مستشار تشکیل می شود، امّا جلسات شعب تجدید نظر دیوان با حضور حداقل دو عضو نیز رسمیت می یابد. به عبارت دیگر شعب تجدید نظر دیوان عدالت اداری به شیوه تعدد قاضی اداره می شوند. ملاک در جلسات شعب تجدید نظر دیوان برای صدور رای، نظر اکثریت است. ولیکن چنانچه در جلساتی که با دو عضو تشکیل می شوند، نظر اکثریت حاصل نشود، رئیس دیوان یک عضو مستشار به دادگاه اضافه خواهد نمود.

رئیس دیوان عدالت اداری با حفظ سمت رئیس شعبه اول تجدید نظر دیوان نیز هست. رئیس دیوان می تواند با استناد به ماده ۵ قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری، برخی از وظایف خود را به معاونانَش تفویض کند. رئیس دیوان عدالت اداری به موجب قانون، به اندازه کافی معاون و مشاور خواهد داشت.

قضات دیوان توسط رئیس قوه قضاییه و از بین قضاتی انتخاب می شوند که حداقل ۱۰ سال سابقه کار قضایی داشته باشند. استثنائاً در مورد قضاتی که دارای مدرک دکتری یا کارشناسی ارشد یکی از گرایشات رشته حقوق یا مدرک همتراز حوزوی آن باشند، داشتن حداقل پنج سال سابقه کار قضایی کفایت می کند.

صلاحیت دیوان عدالت اداری.

به موجب ماده ۱۰ قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری، حدود صلاحیت دیوان، رسیدگی به شکایت ها و تظلم خواهی ها و اعتراضات مردم نسبت به موارد زیر است:

الف) تصمیمات و اقدامات واحدها و سازمان های دولتی. منظور از سازمان دولتی در این بند اعم است از: وزارتخانه ها، سازمان ها و موسسات و شرکت های دولتی، شهرداری ها، سازمان تامین اجتماعی، تشکیلات و نهادهای انقلابی و موسسات وابسته به آن ها.

ب) تصمیمات و اقدامات هر یک از مامورین موسسات فوق الذکر، در امور مربوط به وظایف آن ها.

ج) به شکایت ها و اعتراضات مردم نسبت به آرا و تصمیمات قطعی که توسط هیات های رسیدگی به تخلفات اداری و همچنین مراجعی مثل کمیسیون ماده صد شهرداری صادر می شود نیز صرفاً از جهت نقض قوانین و مقررات و یا مخالفت با آن ها در دیوان عدالت اداری رسیدگی می شود.

د) به شکایت های کلیه مستخدمان دولتی مذکور در بند الف از حیث حقوق استخدامی در دیوان عدالت اداری رسیدگی می شود.

قابل ذکر است که آرا و تصمیمات دادگاه ها و مراجع قضایی دیگر، از قبیل مراجع قضایی دادگستری و نظامی، قابلیت طرح شکایت در دیوان عدالت اداری را ندارد.

صدور رای در شعب دیوان عدالت اداری.

صدور رای در شعب دیوان عدالت اداری به این صورت است که پس از رسیدگی، چنانچه شعبه دیوان به این نتیجه برسد که تصمیمات و اقداماتی که موضوع شکایت واقع گردیده، موجب تضییع حقوق مردم شده است، اقدام به صدور حکم بر نقض رای یا لغو اثر از تصمیم و اقدام مورد شکایت، و یا حکم الزام طرف شکایت به اعاده حقوق تضییع شده شاکی را صادر می کند.

شایان توجه است که به موجب تبصره ماده ۱۱ قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری پس از صدور محکومیت توسط شعبه دیوان و قطعی شدن آن، سازمان محکوم علیه موظّف است، مفاد حکم را در تصمیمات و اقدامات آینده خود نیز رعایت نماید.

تقدیم دادخواست و لایحه برای دیوان عدالت اداری.

 آغاز رسیدگی در دیوان عدالت اداری با تقدیم دادخواست است. دادخواست باید به زبان فارسی بر روی برگه مخصوص نگارش یافته باشد. استثنائاً به موجب ماده ۱۶ قانون تشکیلات و دادرسی دیوان عدالت اداری، در مورد پرونده هایی که سایر مراجع قضایی با صدور قرار عدم صلاحیت به دیوان عدالت اداری ارسال می کنند، نیازی به پرداخت هزینه دادرسی و تقدیم لایحه برای دیوان عدالت اداری یا تقدیم دادخواست به این مرجع نیست.

هنگام نوشتن لایحه برای دیوان عدالت اداری، در دادخواستی که به دیوان تقدیم می گردد، نکات زیر باید قید شود:

الف) مشخصات شاکی از قبیل نام و نام خانوادگی، نام پدر، تاریخ ولادت، شغل، کد ملی، تابعیت و محل اقامت در مواردی که شاکی شخص حقیقی است. و همچنین ذکر نام، اقامتگاه اصلی، شماره ثبت و شماره تلفن تماس برای اشخاص حقوقی.

ب) مشخصات مشتکی عنه یا طرف شکایت؛ در صورتی که مشتکی عنه مامور دولت باشد، نام و نام خانوادگی، سمت و نشانی دقیق محل خدمت او باید در دادخواست ذکر شود. و چنانچه مشتکی عنه هر یک از سازمان های دولتی مذکور در قانون باشد، نام کامل آن دستگاه باید در دادخواست ذکر شود.

پ) در صورتی که دادخواست توسط وکیل یا قائم مقام و یا نماینده قانونی شاکی تقدیم گردد، نام و نام خانوادگی و اقامتگاه وکیل یا نماینده نیز باید در دادخواست ذکر گردد.

ت) موضوع شکایت و خواسته

ث) شرح شکایت

ج) مدارک و دلایل مورد استناد

چ) امضا یا اثر انگشت شاکی و وکیل یا قائم مقام او همچنین امضا یا مهر شخص حقوقی باید در ذیل دادخواست درج شود.

ح) برای اشخاص حقوقی و نمایندگان قانونی، مدارک مثبت سمت نیز باید ضمیمه دادخواست گردد.

هزینه دادرسی در دیوان عدالت اداری

هزینه دادرسی دیوان به موجب ماده ۱۹ قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری در شعب بدوی یکصد هزار ریال و در شعب تجدید نظر دویست هزار ریال است. این مبلغ به موجب تبصره همین ماده هر سه سال یک بار به تناسب نرخ تورمی که توسط بانک مرکزی اعلام می گردد. به پیشنهاد رئیس دیوان و تایید رئیس قوه قضاییه و به تصویب رسیدن توسط هیات وزیران، قابل تعدیل می باشد.

شیوه تقدیم دادخواست و ارائه لایحه برای دیوان عدالت اداری

لایحه برای دیوان عدالت اداری، باید به تعداد طرف شکایت به اضافه یک نسخه تهیه گردد. دادخواست و اوراقی که قانوناً باید ضمن آن تقدیم شود، با پست سفارشی یا پست الکترونیک دیوان و یا با ثبت در پایگاه الکترونیکی به دبیرخانه دیوان عدالت اداری ارسال می شود. و یا به دبیرخانه دیوان یا دفتر اداری آن در مراکز استان ها تسلیم می گردد.

مطابق با ماده ۲۳ قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری تاریخ تقدیم دادخواست و لایحه برای دیوان عدالت اداری اداری یکی از موارد زیر است:

تاریخ ثبت دادخواست در دبیرخانه دیوان.

تاریخ ثبت دادخواست در پایگاه الکترونیکی دیوان.

تاریخ تقدیم دادخواست به پست سفارشی.

تاریخ ارسال دادخواست از طریق پست الکترونیکی.

تاریخ تقدیم به دفاتر اداری دیوان.

دبیرخانه یا دفاتر اداری دیوان که در استان ها استقرار یافته اند، مکلّفند تا دادخواست های دریافت شده را به ترتیب وصول ثبت نمایند. و پس از آن رسیدی که در آن، تاریخ و شماره ثبت نام شاکی و طرف شکایت درج شده است به شاکی یا وکیل او یا قائم مقام قانونی وی تسلیم کنند.

آغاز رسیدگی در شعبه دیوان عالی کشور

پس از ارسال لایحه برای دیوان عدالت اداری، دادخواست هایی که ثبت شده باشند، به وسیله رئیس دیوان یا معاون وی به شعبه رسیدگی کننده ارجاع می شوند. پس از این که دادخواست به شعبه ارجاع داده شد، آن را در اختیار قاضی شعبه دیوان قرار خواهد داد. در صورت احراز صلاحیت و کامل بودن پرونده، قاضی شعبه دیوان دستور ارسال یک نسخه از دادخواست به طرف شکایت را صادر می کند. و دادخواست را جهت ابلاغ آن به طرف شکایت و به جریان افتادن رسیدگی به دفتر اعاده می کند.

طبق ماده ۳۰ قانون تشکیل و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری طرف شکایت موظف است پس از وصول دادخواست به او ظرف ۳۰ روز پاسخ خود را ارسال کند. اگر پاسخی از طرف شکایت دریافت نشود، این امر مانع رسیدگی است. در این صورت شعبه دیوان به رسیدگی ادامه داده و با بررسی مدارک و مستندات، رای مقتضی صادر می کند. ممکن است ضمن یک دادخواست، شکایات متعددی مطرح شود. در صورتی که شعبه دیوان نتواند به همه آنها به صورت همزمان رسیدگی کند، به شکایت های مطرح شده به صورت جداگانه رسیدگی می کند. در این صورت چنانچه موضوع هر کدام از این شکایات در صلاحیت شعبه دیوان نباشد، قرار عدم صلاحیت صادر می کند.

در صورتی که شکّات یک دادخواست متعدد باشند، دیوان در صورتی که این شکایات مبنا و ریشه واحدی داشته باشند، به همه آن ها با هم رسیدگی می کند. در غیر این صورت همانند فرضی که شکایات متعدد مطرح شده باشد، شعبه دیوان به هر شکایت به طور جداگانه و مستقل رسیدگی خواهد کرد.

رسیدگی و صدور رای در دیوان عدالت اداری

شعبه دیوان که به دادخواست رسیدگی می کند. به استناد ماده ۴۱ قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری می تواند هرگونه اقدام تحقیقی را که ضروری بداند اجرا کند. همچنین شعبه رسیدگی کننده می تواند انجام اقدامات مزبور را از ضابطین قضایی و مراجع اداری بخواهد. و یا این که انجام اقدامات تحقیقی را به سایر مراجع قضایی نیابت دهد. شعبه رسیدگی کننده می تواند از هر کدام از طرفین دعوا برای ادای توضیح دعوت به عمل آورد. و اگر شکایت از ادارات و سازمانهای دولتی باشد، اداره مزبور موظف است نمایندگی خود را به شعبه دیوان معرفی نماید. پس از رسیدگی و تکمیل تحقیقات، شعبه دیوان عدالت اداری ختم دادرسی را اعلام کرده و ظرف یک هفته رای صادر می کند.