هر آنچه باید درباره حضانت بدانید

در این نوشتار قصد داریم به مبحث «حضانت» بپردازیم. از آنجاییکه در مورد حضانت سوالات زیادی پرسیده میشود، تصمیم گرفتیم در این نوشتار به اکثر سوالات و ابهاماتی که در مورد حضانت مطرح است را مورد بررسی قرار دهیم. اگر درباره حضانت نیاز به مشاوره دارید می توانید از مشاوره حقوقی آنلاین موسسه وکیل تلفنی استفاده نمایید.

امیر احمدی کد وکالت   32556

حضانت به چه معناست؟

قانون مدنی ایران حضانت را تعریف نکرده است و از عنوان نگهداری و تربیت اطفال در کنار حضانت استفاده کرده است، اما حقوقدانان، حضانت را به معنای اقتداری دانسته اند که قانون به منظور نگهداری و تربیت اطفال به پدر و مادر عطا کرده است. برخی دیگر از حقوقدانان، حضانت را نگهداری مادی و معنوی طفل توسط کسانی که قانون مقرر داشته، تعریف کرده اند. به عبارت ساده‌تر حضانت به معنی نگهداری جسمی و مواظبت بدنی از طفل است.

آیا حضانت همان ولایت یا قیمومت است؟

خیر؛ باید دقت کرد که حضانت با ولایت و قیمومت متفاوت است. قیمومت یک نهاد حقوقی است که قانونگذار بعد از ولایت و حضانت و وصایت برای سرپرستی و حمایت از اطفال پیش بینی کرده است. کسی که به عنوان قیم انتخاب می شود نماینده حاکم است که اداره امور مالی و غیرمالی را به نمایندگی از کودک، برعهده دارد. در حالیکه در حضانت، کسی که حضانت بر عهده اوست عهده دار نگهداری و تربیت کودک است. ولایت هم با حضانت یکی نیست، در ولایت، ولیّ کسی است که نمایندگی قهری و یا قانونی پاره ای از اشخاص را به علت ضعف دماغی آنها بر عهده دارد و امور مدنی آنها کلاً یا بعضاً به دست آن نماینده اداره می شود. در برخی موارد قیمومت برعهده کسی است که حضانت برعهده اوست، و یا حضانت و ولایت در یک شخص جمع می‌شود.

چه کسانی حق حضانت دارند؟

حق حضانت با این اشخاص است:

1- پدر و مادر: پدر و مادر تنها کسانی هستند که در صورت عدم مشکل قانونی، صلاحیت نگهداری از فرزند خود را دارند. بنابراین هیچ کس نمی تواند پدر ومادر را از این حق بازدارند حتی اقرباء. اگر پدر و مادر با هم زندگی کنند حضانت با هر دوی آنهاست و در صورت زندگی جدا از هم، برای حضانت اطفال، چه طفل دختر باشد چه پسر، مادر تا 7 سال تمام شمسی و بعد آن پدر صالح است. دقت شود که زندگی جدا از هم فقط شامل طلاق نیست بلکه هم طلاق و هم علل دیگر را در بر می گیرد. مثلا ممکن است پدر و مادر از هم طلاق نگرفته باشند اما به دلایل شغلی و یا کراهت، از هم جدا زندگی کنند. نکته دیگر این که حضانت تا سن بلوغ باقی می ماند یعنی 9 سال تمام قمری برای دختر (8 سال و 9 ماه شمسی) و 15 سال تمام قمری برای پسر (14 سال و 6 ماه و 16 روز شمسی). بعد از سن بلوغ، فرزند از حضانت خارج می شود و خودش تعیین می کند که با مادرش زندگی کند یا با پدرش زندگی کند.

2- جد پدری: طبق قانون مدنی، جدر پدری نیز همانند پدر حق حضانت دارد.

3- اگر تریبت کودک و حقوقی که طفل طبق قانون از آنها برخوردار است در کنار پدر و مادر تامین نشود، دادگاه درباره حضانت طفل می تواند تصمیم دیگری بگیرد. به عنوان مثال می تواند طفل را از خانواده جدا کند یا به یکی از اقرباء بسپارد.

اگر والدین از حضانت فرزند امتناع کنند چه اتفاقی می افتد؟

در صورت امتناع پدر یا مادر از حضانت طفل، به این تربیت عمل می شود:

ابتدا دادگاه به تقاضای دیگری یا به تقاضای قیّم یا به تقاضای یکی از اقرباء یا به تقاضای دادستان، نگهداری کودک را به هر یک از ابوین که حضانت برعهده اوست الزام می کند. اگر الزام به نگهداری طفل ممکن نباشد یا موثر نیفتد حضانت را به خرج پدر توسط شخص ثالث تامین می کند و اگر پدر فوت کرده باشد حضانت را به خرج مادر توسط شخص ثالث تامین می کند.

آیا می توان راجع به حضانت توافق کرد؟

برخلاف آنچه در فیلم ها گفته می شود، حق حضانت قابل انتقال نیست ولی بین زوجین قابل توافق و مصالحه است. بدین معنی که شخصی که حضانت با اوست می تواند ضمن توافق با طرف دیگر، حضانت را به او واگذار کند. دقت شود که پدر و مادر نمی توانند درباره حضانت با اشخاص ثالت توافق کنند بلکه فقط می توانند بین خودشان توافق کنند.

اگر دادگاه تشخیص دهد که توافقاتی که درباره حضانت و نگهداری و یا ملاقات طفل انجام شده، برخلاف مصلحت کودک است یا حتی زمانی که شخصی که حضانت با اوست از ملاقات طفل تحت حضانت خود با اشخاصی که در قانون پیش بینی شده ممانعت به عمل آورد، تصمیم دیگری بگیرد. به طور مثال دادگاه می تواند حضانت را به دیگری واگذار کند یا شخصی را به عنوان ناظر تعیین کند.

آیا حضانت از شخصی که حضانت با اوست قابل سلب است؟

بله در مواردی که در قانون پیش بینی شده ممکن است که حضانت از شخصی که حضانت با اوست سلب شود. اگر حضانت با مادر باشد در صورت ابتلا به جنون یا ازدواج یا در صورتی که صحت جسمانی طفل یا تربیت اخلاقی طفل نزد مادر به خطر بیفتد، حضانت از مادر سلب می شود. همچنین در صورتی که حضانت با پدر باشد و پدر به جنون مبتلا شود یا صحت جسمانی طفل یا تربیت اخلاقی طفل نزد پدر به خطر بیفتد حضانت از پدر سلب می شود.

در خصوص فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی که مشخصات پدر در شناسنامه ثبت نمی‌شود امور مالی و حقوقی و ... که نیاز به حضور ولی دارد برای فرزند مورد نظر به چه نحوی انجام خواهد شد؟ و احراز شخص مدعی به عنوان پدر به چه نحوی می‌باشد؟

اولاً، همان‌گونه که از عنوان قانون اصلاح قانون تعیین تکلیف تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی مصوب 1398 و همچنین مفاد این قانون برمی‌آید، حکم این ماده واحده ناظر بر فرآیند و شرایط اعطای تابعیت به چنین فرزندانی است و نه تنها در خصوص عدم درج مشخصات پدر در اوراق سجلی حکم خاصی ندارد، بلکه مستفاد از تبصره یک این ماده واحده و همچنین وفق ماده 13 آیین‌نامه اجرایی این قانون مصوب 31/2/1399 هیأت وزیران با اصلاحات بعدی، با احراز نسب و اعلام رسمی فقدان مشکل امنیتی از سوی مراجع مذکور در این قانون و آیین‌نامه اجرایی آن، اداره ثبت احوال محل تولد مادر ایرانی موظف به صدور کارت ملی و شناسنامه برای فرد مورد نظر است و اصولاً محل و موضعی برای صدور شناسنامه بدون درج مشخصات پدر نیست. ثانیاً، وفق ماده 17 قانون ثبت احوال مصوب 1355 با اصلاحات و الحاقات بعدی، صدور شناسنامه با نام فرضی برای ابوین یا نام خانوادگی آزاد، ناظر بر فرضی است که ابوین طفل معلوم نباشند و این مقرره از قانون اصلاح قانون تعیین تکلیف تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی مصوب 1398 که اجرای آن و صدور شناسنامه برای طفل موضوع این قانون مستلزم احراز نسب وی است، خروج موضوعی دارد .ثالثاً، چنانچه به هر دلیلی اسناد متقن برای احراز رابطه ابوت بین کودک و فرد مدعی ابوت، وجود ندارد، تا زمانی که این رابطه در دادگاه احراز نشده است کودک تابع احکام مقرر برای کودکانی است که پدرشان مجهول‌الهویه است و کودک یادشده فاقد ولی خاصی تلقی می‌شود و مادر می‌تواند طبق بند 1 ماده 1218و ماده 1219 قانون مدنی برای نصب قیم مراتب را به دادگاه اعلام کند. شایسته ذکر است رفع نیازهای آموزشی، تربیتی و درمانی کودک در هر حال در اختیار کسی است که عهده‌دار امر حضانت است. (نظریه مشورتی 1974/99/7 مورخه 28/01/1400)

مرد و زنی از طریق اهدای جنین صاحب فرزند شده‌اند، حال مرد تقاضای حضانت و ملاقات فرزند را دارد و مادر در دفاع اظهار می‌دارد فرزند از نطفه تو نیست. آیا مرد می‌تواند حضانت فرزند را تحصیل کند؟

با عنایت به ماده 3 قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور مصوب 1382 که مقرر می‌دارد: «وظایف و تکالیف زوجین اهداگیرنده جنین و طفل متولد شده، از لحاظ نگهداری و تربیت و نفقه و احترام نظیر وظایف و تکالیف اولاد و پدر و مادر است»، به نظر می‌رسد اهداگیرندگان قانوناً دارای حق حضانت هستند و لذا در صورت اختلاف میان زوجین اهداگیرنده، حضانت و ملاقات کودک متولد شده از جنین اهدایی تابع عمومات قانون مدنی و قانون حمایت خانواده مصوب 1391 است و صرف اهدایی بودن جنین موجب محرومیت هر یک از زوجین (در فرض سؤال زوج) از حقوق قانونی خود از جمله حضانت و ملاقات نیست، مگر آن‌که دادگاه با لحاظ ماده 45 قانون حمایت خانواده مصوب 1391 مصلحت کودک را به ترتیب دیگری تشخیص دهد. (نظریه مشورتی  1856/99/7 مورخه 10/12/1399)

چنانچه اهداکنندگان جنین با تقدیم دادخواست، صدور حکم مبنی بر استرداد طفل متولد از تلقیح مصنوعی (اهدای جنین) را درخواست کنند، آیا این دعوا قابل استماع است؟

اولاً، ماده 3 قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور مصوب 1382 که مقرر می دارد: «وظایف و تکالیف زوجین اهداگیرنده جنین و طفل متولد شده، از لحاظ نگهداری و تربیت و نفقه و احترام نظیر وظایف و تکالیف اولاد و پدر و مادر است» صریح در آن است که قانونگذار بین زوجین اهداگیرنده و فرد متولد شده از جنین اهدایی رابطه ی نسبی قائل نشده و به تأسی از مشهور فقهای معاصر این فرد را ملحق به صاحبان گامت (اسپرم و تخمک) کرده است. ثانیاً، صرف وجود قرابت نسبی میان اهداکننده و کودک حاصل از اهدای جنین موجب نمی‌شود تا استرداد کودک به صاحبان گامت امکانپذیر شود. به نظر می رسد اهداگیرندگان برابر ماده 3 مذکور قانوناً دارای حق حضانت هستند و اخذ کودک تحت حضانت از ایشان و واگذاری آن به هرکس دیگری از جمله صاحبان اسپرم و تخمک، تابع مقررات مربوط به سلب حق حضانت از دارنده آن است.

 سوالات متداول:

1- برای اینکه قبل از طلاق، حضانت فرزندم را از همسر بگیرم به کجا باید مراجعه کرد و چه مدارکی نیاز است؟

می توانید با توافق همسر به یکی از دفاتر اسناد رسمی مراجعه کنید و وکالتنامه حضانت فرزند را بگیرید. به هنگام مراجعه به دفتر اسناد رسمی باید کارت ملی و شناسنامه زوجین و فرزند و همچنین سند نکاحیه را با خود به همراه داشته باشید.

2- در مدتی که حضانت با همسرم است اجازه ملاقات با فرزندم را نمی دهد چه اقدامی می توانم انجام دهم؟

ابتدا باید به دادگاه درخواست ملاقات با فرزند را بدهید و در صورتی که باز هم از ملاقات فرزند ممانعت کرد می توانید درخواست سلب حضانت را از دادگاه نمایید.

3- هزینه های نگهداری از طفل برعهده چه کسی است؟

هزینه های نگهاداری طفل برعهده پدر است. اگر زوجین با هم توافق کرده باشند که هزینه های نگهداری بر عهده مادر باشد طبق این توافق عمل می شود و هزینه های نگهداری برعهده مادر خواهد بود.

4- دعوای حضانت در دادگاه مطرح کرده ام ولی روند رسیدگی به طول انجامیده، برای ملاقات فرزندم چه اقدامی می توانم انجام دهم؟

می‌توانید از دادگاه تقاضای دستور موقت نمایید. در این صورت تا زمانی که در خصوص پرونده تعیین تکلیف نهایی شود، دستور موقت ملاقات فرزند صادر می شود که نیاز به سپردن تامین هم ندارد.