گاه به حکم قانون اشخاص بدون وجود رابطه بستانکار و بدهکاری متعهد به پرداخت مبلغی میشوند که این مبلغ بسته به دلیل تعهد به پرداختش  میتواند ذیل عنوان های متفاوتی تعریف شود.

عموم مردم مفهوم ارش و ربط و تفاوت آن نسبت به دیه را نمیدانند و یا به اشتباه تفاوتی بین خسارت و دیه و جریمه قائل نیستند درحالی که هرکدام از این تعهدات مالی قانونی,ماهیتی کاملا متمایز از یکدیگر دارند.

بهتر است ابتدا یک سری دسته بندی هارا عنوان کنیم و سپس به تعریف این مفاهیم بپردازیم.

دسته بندی اول مرتبط با گیرنده مبلغ تعهد است.  در جریمه یا برخی خسارات مبلغ تعهد به دولت یا نهاد های مرتبط میرسد و در دیه و ارش و دیگر خسارات  مبلغ تعهد به شخص اسیب دیده یا متضرر پرداخت میشود.

دسته بندی دوم مرتبط به نوع این تعهدات میباشد.عموما جریمه و خسارات تعهدات حقوقی یا اداری مالی هستند که در قوانینی همچون قانون مسئولیت مدنی,قانون مدنی,و... عنوان شده اند هرچند که این عبارات را در قوانین کیفری نیز گه گاه مشاهده مینماییم

اما بحث دیه و ارش تنها در قوانین کیفری مطرح میشوند.

حال به تعریف مختصر هرکدام میپردازیم.

از ساده ترین انها یعنی جریمه شروع میکنیم در لغت میتواند هر چهار مفهوم مورد بحث را در برگیرد اما به صورت تخصصی مبلغی است که به علت وقوع تخلفی از متخلف به نفع نهاد عمومی مرتبط اخذ میشود هچون جریمه های راهنمایی رانندگی

خسارت در واقع همان غرامت است,مبلغی که در صورت ایجاد ضرر و زیان به متضرر یا زیان دیده پرداخت میشود.

پیش از مثال برای توضیح این مفهوم به ماده 1 قانون مسئولیت مدنی مراجعه کنیم:

هر کس بدون مجوز قانونی عمداً یا در نتیجه بی‌احتیاطی به جان یا سلامتی یا مال یا آزادی یا حیثیت یا شهرت تجارتی یا به هر حق دیگر‌ که به موجب قانون برای افراد ایجاد گردیده لطمه‌ای وارد نماید که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود‌ میباشد.

اما منظور از بدون مجوز قانونی چیست؟اگر اقای الف دیوار خانه ی اقای ب را خراب کند مسئول جبران خسارت است اما اگر طبق حکم دادگاه_مثلا حکم تخریب اعیانی_ این خسارت را وارد نماید مسئول نیست.

در پرداخت خسارت به متضرر نه عمد شرط است و نه حتی اهلیت!حتی اگر کودکی ایجاد ضرر نماید یا اولیای وی مسئول پرداخت خسارتند یا انکه به هرحال خسارت از اموال کودک پرداخت میشود و هیچ چیز مانع رسیدن متضرر به غرامت خود نخواهد بود.

حتما لازم نیست طی این ضرر مالی از بین برود,ایجاد یک شایعه برای شخصی صاحب نام که اعتبار وی را خدشه دار کند نیز پخش کننده ی شایعه را مسئول جبان خسارت معنوی میکند و نهادی که این میزان خسارت را تعیین میکند دادگاه است

به ماده 3 قانون مسئولیت مدنی مراجعه میکنیم:

دادگاه میزان زیان و طریقه و کیفیت جبران آن را با توجه به اوضاع و احوال قضیه تعیین خواهد کرد جبران زیان را به صورت مستمری ‌نمیشود تعیین کرد مگر انکه مدیون تامین مقتضی برای پرداخت آن بدهد یا آنکه قانون آن را تجویز نماید

دیه مبلغ مشخص شده ای توسط شارع مقدس  است که بسته به تاریخ روز معادل سازی میشود و در رابطه با هرکدام از جنایات_اعم از عمدی یا غیر عمدی_ بر اعضای مختلف بدن یا اشخاص مختلف متفاوتند.برای مثال دیه عضو قواعدی متفاوت با دیه نفس_زندگی_ دارد.(دیه نفس زمانی مطرح میشود که جنایت به طور کل بر حیات یک شخص وارد شود و موجب ورگ وی شود)

و بحث  دیه زمانی مطرح میشود که به هر دلیلی بحث قصاص منتفی باشد

ماده 448 و 549 قانون مجازات اسلامی را باهم مطالعه مینماییم:

ماده 448: دیه مقدر، مال معینی است که در شرع مقدس به سبب جنایت غیرعمدی بر نفس، عضو یا منفعت، یا جنایت عمدی در مواردی که به هر جهتی قصاص ندارد، مقرر شده است

ماده 549: موارد دیه کامل همان است که در مقررات شرع تعیین شده است و میزان آن در ابتدای هر سال توسط رئیس قوه قضائیه به تفصیل بر اساس نظر مقام رهبری تعیین و اعلام می شود

در اینکه دیه مجازات است یا غرامت بحث فراوان است اما میتوان ان را مفهومی زیرمجموعه ی هردو گروه دانست,مجازات است چراکه در بند پ ماده 14 قانون مجازات اسلامی تحت عنوان مجازات ها شمرده شده است و اصلی ترین قواعد ان در قانون مجازات اسلامی آورده شده.و غرامت است چرا که حق مجنی علیه _اسیب دیده توسط جنایت_ یا اولیا دم _ورثه ی خاص شخص کشته شده_ تعریف شده است و احکام مسئولیت مدنی و ضمان را داراست.

ماده 452 فانون مجازات اسلامی:

دیه، حسب مورد حق شخصی مجنی‌علیه یا ولی دم است و احکام و آثار مسوولیت مدنی یا ضمان را دارد. ذمه مرتکب جز با پرداخت دیه، مصالحه، ابراء و تهاتر، بری نمی‌گردد.
تبصره ـ ورثه مقتول به جز بستگان مادری به نسبت سهم الارث از دیه مقتول نیز ارث میبرند.

میزان دیه نسبت به نوع صدمه,یا جنسیت آسیب دیده,یا دین آن یا زمان و مکان وقوع جنایت متفاوت است.

لذا دیه نفس با عضو طبیعتا متفاوت است یا دیه زن با مرد یا مسلمان و غیر مسلمان و یا دیه جنایتی که در مکان حرام مثل حریم کعبه یا زمان حرام مثل ماه محرم از روزها و مکان های عادی متفاوت است.

و اما ارش ماهیتا با همان منطق دیه تعریف شده است اما در مواردی به کار می آید که برای عضو خاصی دیه مقرری تعین نشده باشد و یا میزان ان قابل تشخیص نباشد

ماده 559 قانون مجازات اسلامی:

هرگاه در اثر جنایت صدمه ای بر عضو یا منافع وارد آید چنانچه برای آن جنایت در شرع دیه مقدر یا نسبت معینی از آن به شرح مندرج در این قانون مقرر شده باشد مقدار مقرر و چنانچه شرعاً مقدار خاصی برای آن تعیین نشده ارش آن قابل مطالبه است