عقد ومعامله و انواع آن :

در اصطلاح عامیانه به هرگونه عقد یا قراردادی معامله گفته می شود که اصولا معامله در مورد عقود و قراردادهای مالی کاربرد دارد و برای قرارداد های غیر مالی از آن استفاده نمی شود. عقد یا معامله به استناد ماده 183 قانون مدنی ، عبارت است از اینکه یک یا چند نفر در مقابل یک یا چند نفر دیگر تعهد بر امری نمایند و مورد قبول آن ها باشد.

چند نکته ای که در مورد ماده فوق الذکر لازم به ذکر است:

1-بهتر بود قانونگذار محترم بجای واژه نفر از واژه شخص استفاده می نمود زیرا همانطور که استحضار دارید در عالم حقوقی دو نوع شخص وجود دارد ( الف – شخص حقیقی ب-شخص حقوقی ) که مقصود از نفر در این ماده همان شخص می باشد اعم از حقیقی وحقوقی.

با عنایت به مطالب فوق متوجه خواهید شد که طرف معامله ممکن است شخص حقیقی ( همان فرد انسانی است ) یا شخص حقوقی ( به تجویز قانون از تجمع دو یا چند شخص حقیقی تشکیل می شود که خود شخصیتی مستقل از اشخاص حقیقی دارد مانند شرکتهای تجاری و یا سازمان ها و موسسات و .....

2-عقد نوغی از اعمال حقوقی است که برای تحقق و انعقاد آن نیاز به دو اراده دارد که در عالم حقوق به آن دو اراده ا(لف ایجاب ب- قبول ) گفته می شود.

از آثار عقود می توان تملیک مال ، ایجاد تعهد ، اباحه ، شرکت  ، سقوط تعهدات ، ایجاد رابطه زوجیت و ....نام برد ولیکن اصولا از عقود غیر مالی نمی توان بعنوان معامله اطلاق داشت و معامله را اکثرا در قالب خرید و فروش اموال به کار می برند.

انواع عقود:

الف-عقود معین : عقود محصور در قانون مدنی که نام خاصی بر آن ها گذاشته شده و شرایط مخصوصی برای آن ها تعریف شده است. مانند : عقد بیع ، عقد اجاره ، عقد ضمان ، عقد عاریه ، عقد ودیعه ، عقد رهن ، عقد مضاربه ، عقد مزارعه ، عقد نکاح و . . . .

ب- عقود غیر معین: همان قراردادهای خصوصی را گویند که در چهارچوب ماده 10 قانون مدنی منعقد می شوند و نام و احکام مخصوصی برای آن ها در قانون تعریف نشده است. مانند : قولنامه ها ، قرارداد پیمانکاری و . . .

انواع عقود معوض و غیر معوض:

عقد معوض

-به عقدی که هر یک از طرفین معامله در مقابل هر آنچه می دهد تعهد یا مالی که ارزش عقلایی داشته باشد از طرف دیگر دریافت کند عقد معوض گویند

در مبحث عقود معوض لازم به ذکر است اهلیت نقش اساسی ایفا می کند و اهلیت کامل در این نوع عقد ضروری است.

قبض در عقود معوض لازم و ضروری نیستزیرا در این معاملات هر عوض در قبال عوض دیگر قرار می گیرد و بحث قبض و اقباض آن ها ملاک نیست.

حایز اهمیت است بدانید که هر یک از عوضینی که در مقابل عوض دیگر قرار میگیرد لازم نیست از ارزش برابری برخوردار باشندلیکن اگر یکی از عوضین از ارزش کمتر به میزان فاحشی برخوردار باشد دیگر نمی توان این عقد را معوض نامید و احتمال صوری بودن عقد می رود.

-قرار دادن شرط عوض در ضمن عقود بلاعوض و مجانی آن ها را معوض نخواهد کرد.

عقد غیر معوض

-به عقدی که به صورت یکطرفه قبول تعهد یا انتقال مال به نفع طرف دیگر صورت پذیرد عقد غیر معوض گویند مانند: هبه یا صلح بلا عوض و . . .

شرط عوض در عقد غیر معوض راه دارد لیکن این شرط ماهیت غیر معوض بودن عقد را تغییر نمی دهدمانند اینکه شخصی ماشین خود را به شخص دیگری هبه کند به شرط اینکه طرف مقابل خانه خود را در مقابل هبه نماید.

حق حبس در عقود معوض

در عقودی مانند عقد بیع متعاملین قرارداد ، هرکدام حق دارند از تسلیم عوضین خودداری کنند مانند فروشنده و خریداری که هرکدام از دادن ثمن یا مبیع خودداری کندتا طرف دیگر عوض را تسلیم نماید مگر یکی از عوضین موجل باشد که در اینجا هرکدام از عوضین که حال باشد باید تسلیم شود.

انواع عقد به اعتبار استقامت

عقود به اعتبار استقامت به عقود لازم و عقود جایز قابلیت تقسیم دارند. به عقدی که هیچ یک از طرفین حق بر هم زدن آن را نداشته باشند مگر در آن شرط فسخ یا هر یک از خیارات قانونی پیش بینی شده باشد عقد لازم گویند مثل عقد نکاح ، عقد بیع ، عقد وقف و . . .

به عقدی که هر یک از طرفین در هر زمانی که اراده کنند می توانندعقد را بر هم زنند بدون آنکه نیازی به شرط فسخ یا هر یک از خیارات قانونی در ضمن آن پیش بینی شده باشد عقد جایز گویند مانند : عقد عاریه ، عقد وکالت و . . .

اصل بر لازم بودن و غیر قابل فسخ بودن عقود است مگر خلاف آن ثابت شود مانند اینکه در قانون جایز بودن عقد تصریح شده باشد.

هرگاه میان لازم بودن و جایز بودن عقدی دچار تردید شدید اصل بر صحت و لازم بودن عقد است. همانطور که در قانون به آن اشاره شده است. به استناد ماده 219 قانون مدنی : عقودی که بر طبق قانون واقع شده باشد فی ما بین متعاملین و قایم مقام آنها لازم الاتباع است مگر اینکه به رضای طرفین اقاله یا به علت قانونی فسخ شود.

در عقود جایز به موت یا سفه هر یک از طرفین قرارداد در مواردی که رشادت شرط صحت و اعتبار عقد و قرارداد باشد منفسخ می شود. چنانچه ضمن عقد لازمی شرط عقد جایزی گنجانده شود دیکر نمی توان عقد جایز را بر هم زد مگر اینکه عقد لازم به علتی قانونی اقاله یا فسخ شود.

-نوع دیگری از عقد تحت عنوان عقد مختلط وجود دارد که ممکن است نسبت به یک طرف قرارداد لازم و نسبت به طرف دیگر جایز باشد مانند عقد رهن. که به این عقود دو وجهی نیز گفته می شود.

عقد رهن نسبت به شخص راهن لازم و نسبت به شخص مرتهن جایز است.

عقود عهدی و تملیکی

به عقدی که به سبب آن مالی از مالکیت شخصی خارج و به مالکیتدیگری ورود پیدا کند عقد تملیکی گویند مانند عقد بیع

و عقدی که تعهد و مسیولیتی بر عهده طرف دیگر قرارداد ایجاد کند و دینی بر ذمه شخص قرار گیرد عقد عهدی گویند مانند تعهد به نگهداری از شخص صغیر یا مجنون و . . .

 وجوه افتراق عقود تملیکی و عهدی

-عقد عهدی ، فقط موجد حق دینی است که صرفا در مقابل متعهد دارای اعتبار است و یک حق نسبی تلقی می شود در صورتی که عقد تملیکی یک حق عینی برای متعهد له به وجود می آورد که در مقابل همه مستند و دارای اعتبار است.

-در عقد عهدی امکان این وجود دارد که حین معامله مورد معامله موجود نباشد لیکن در عقد تملیکی می بایست حین العقد ، مورد معامله موجود باشد.

عقود عهدی و اذنی

عقد عهدی :

باعث می شود تعهد و مسیولیتی بر عهده یک طرف یا طرفین قرارداد قرار گیرد مانند عقد جعاله.

عقد عهدی ممکن است جایز باشد یا لازم.

نکته: وصیت عهدی یک عقد نیست بلکه ایقاع دو طرفه است.

عقد اذنی:

به عقدی که اثر اصلی و مهم آن اذن در تصرف چیزی باشد و تعهدی علیه طرف ایجاد نکند را عقد اذنی گویند. مانند عقد وکالت ، عقد عاریه و . . .

نکته: عقود اذنی به اتفاق جایز هستند

عقود مسامحه ای و مغابنه ای

عقد مسامحه ای:

به عقدی که بر پایه تسامح و ارفاق باشد و علم اجمالی به مورد معامله کافی باشد را عقد مسامحه ای می نامند مانند : عقد صلح بلاعوض یا صلح محاباتی و . . .

نکته: در این نوع از عقود تعادل عوضین شرط نبوده و خیار غبن نیز در آن راه پیدا نمی کند.

عقد مغابنه ای:

به عقدی گویند که در آن اتخاذ حد اکثری مد نظر است. تعادل عوضین در این نوع عقد مطلوب به نظر می رسد. مانند عقد اجاره و . . .

عقود رضایی ، تشریفاتی

عقد رضایی:

به عقدی گویند که به صرف اجماع و توافق اراده طرفین به شرطی که بگونه ای ابراز شده باشد ، منعقد می شود و برای انعقاد و تشکیل آن به تشریفات و صورت خاصی مانند تنظیم سند و یا الفاظ خاص و یا کتابت و . . . نیاز ندارد. مانند عقد نکاح که بر خلاف ظاهر آن که به اشتباه تصور می شود عقدی تشریفاتی است بلکه عقدی رضایی محسوب می شود.

عقد تشریفاتی:

به عقدی گویند که برای انعقاد و تشکیل آن تشریفات خاصی نیاز است و صرف توافق و اراده طرفین جهت وقوع عقد کافی نیست

نکته : تنها طلاق ایقاع تشریفاتی محسوب می شود.

چند نمونه از عقود تشریفاتی:

-مناقصه دولتی

-خرید و فروش اموال ثبتی ( ماده 22 قانون ثبت)

-قرارداد بیمه

-نقل و انتقال سهم الشرکه شرکت با مسیولیت محدود که نیاز به ثبت در دفاتر اسناد رسمی دارد

-فروش اموال محکوم علیه ( قانون اجرای احکام مدنی)

-نقل و انتقال حق سرقفلی( ماده 19 قانون روابط موجر و مستاجر 1356)

-نقل و انتقال حق کسب و پیشه

عقد عینی

به عقدی گفته می شود که قبض در آن شرط صحت است مانند عقد بیع صرف ، عقد رهن ، عقد وقف ، عقد موجد حق انتفاع و عقد هبه.