نفقه فرزند (اولاد)

زوجینی که صاحب فرزند می‌شوند در مقابل او وظایف و تکالیفی را عهده‌دار می‌شوند. یکی از این تکالیف، تأمین مادی فرزندشان است که در قانون مدنی نفقه‌ فرزند ذیل موضوع نفقه اقارب (نزدیکان) بحث شده است. ماده ۱۲۰۴ قانون مدنی موارد نفقه‌ اقارب را نام برده که شامل مسکن، لباس، غذا و اثاث‌البیت به میزان رفع حاجت با در نظر گرفتن توانایی مالی مسئول پرداخت نفقه است.

مواردی که قانون مدنی برای نفقه فرزندان ذکر کرده، محدود به همین موارد است و باتوجه به عبارت به میزان رفع حاجت و توانایی انفاق‌کننده، مدنظر مقنن نگاهی محدود و حداقلی است.

نفقه‌ی اولاد بر عهده‌ی کیست؟

مطابق ماده ۱۱۹۹ قانون مدنی نفقه‌ اولاد بر عهده‌ پدر اوست. در صورت فوت پدر یا عدم توانایی مالی او نسبت به پرداخت نفقه، برعهده‌ پدربزرگِ پدری و هرچه بالاتر رود خواهد بود. در صورت نبود یا عدم قدرت اجدادِ پدری، پرداخت نفقه بر عهده‌ مادر است. اگر مادر نیز در قید حیات نباشد یا قدرت مالی نداشته باشد بر عهده‌ پدربزرگ‌ها و مادر بزرگ‌های مادری و مادر بزرگ های پدری است. اگر چند نفر از اجداد و جدات مذکور در یک سطح از قرابت باشند، مسئولیت پرداخت نفقه به طور مساوی بین آنها تقسیم می‌شود.

برای مثال اگر یک فرزند پدر، پدربزرگِ پدری و مادر نداشته باشد یا این اشخاص قدرت مالی جهت پرداخت نفقه نداشته باشند و پدربزرگ مادری و مادر بزرگ پدری در قید حیات باشند و قدرت مالی داشته باشند، نفقه این فرزند بین این دو شخص بطور مساوی تقسیم می‌شود.

میزان نفقه چقدر است و چگونه تعیین می‌شود؟

ابتدائا ذکر این نکته ضروری است که مقصود از تامین نفقه، الزاما پرداخت نقدی نیست، بلکه تامین مواردی است که در قانون به عنوان نفقه اقارب و از جمله فرزند قید شده است. پرداخت ریالی نفقه وقتی موضوعیت می­یابد که مستحق نفقه و منفق (تأمین کننده نفقه) در موضوع تامین نفقه به اختلاف خورده­اند و دادگاه جهت رفع اختلاف میزان نقدی موارد نفقه را تعیین خواهد کرد. در تعیین میزان نفقه­ی فرزندان، معیار عرفِ مخارج زندگی و توانایی مالی مسئول پرداخت نفقه لحاظ می‌شود. دادگاه‌های خانواده معمولا با ارجاع موضوع به کارشناس رسمی دادگستری در رشته نفقه، توانایی مالی انفاق‌دهنده و مخارج متعارف فرزند مانند هزینه‌ های مربوط به تامین مسکن و پوشاک و غذا را متناسب با محیطی که در حال پرورش است (مانند شهر،روستا و…) مورد سنجش قرار می‌دهند؛ به همین جهت نفقه‌ی افراد یک میزانِ ثابتی نیست.

مساله‌ قابل بررسی در این موضوع است این است که آیا جهیزیه دختر دم بخت برعهده پدر او به عنوان نفقه است یا خیر. بر اساس دین اسلام و قانون، در اول هر ازدواج فراهم نمودن شرایط برای شروع زندگی مانند خانه و لوازم ضروری، برعهده­ مرد است. البته در عرف برای تقسیم فشارهای مالی تهیه­ وسایل خانه تحت عنوان جهیزیه بر عهده خانواده­ دختر است که شرعا و قانونا تهیه­ این وسایل برای شروع زندگی بر عهده مرد است و مرد مسئول کلی خانواده محسوب می­شود و هرچند که کمک خانواده­ دختر کاری شایسته است. لذا به نظر می­رسد جهیزیه­ دختر به عنوان نفقه برای خانواده­ او محسوب نمی­‌شود.

نفقه اولاد در چه بازه زمانی باید پرداخت شود؟

مطابق ماده ۱۱۹۷ قانون مدنی، کسی مستحق دریافت نفقه است که ندار باشد و نتواند به وسیله اشتغال به شغلی وسائل امرار معاش خود را فراهم کند.

بر خلاف نفقه‌ زوجه که می‌تواند نفقه‌ معوقه خود را در صورت عدم پرداخت دریافت کند، نفقه‌ فرزند که مربوط به گذشته است قابل مطالبه نیست و طلبِ نفقه صرفا مربوط به مخارجی‌ است که در آینده ایجاد می‌شود نه هزینه‌های مربوط به گذشته؛ به این معنا که با دادن دادخوستِ دریافت نفقه، دادگاه نفقه را از تاریخِ تقدیم دادخواست محاسبه می‌کند نه قبل از آن.

نحوه مطالبه نفقه و ضمانت اجرای عدم پرداخت

باید بدانیم نحوه مطالبه نفقه فرزند بدین شکل است که اگر فرزند دختر کمتر از ۹ سال و پسر کمتر از ۱۵ سال باشد به استناد ماده ۶ قانون حمایت خانواده کسی که طفل را نگهداری می‌کند مثل مادر می‌تواند برای نفقه او علیه پدر یا جدپدری به دادگاه رجوع نماید. از فاصله سنین مذکور تا ۱۸ سال تمام نیز در صورتی که حکم رشد فرزند را از دادگاه گرفته باشد می‌تواند علیه پدر یا هر شخص دیگری که پرداخت نفقه برعهده اوست اقامه دعوی کند؛ اما اگر حکم رشدِ فرزند را از دادگاه نگرفته باشد نمی‌تواند به تنهایی و مستقیم از دادگاه مطالبه نماید.

اگر پدر و مادر درخواست صدور حکم طلاق از دادگاه نمایند، مطابق ماده ۲۹ قانون حمایت خانواده، دادگاه مکلف است ضمن رای طلاق، تکلیف حضانت و هزینه‌های حضانت که منظور نفقه فرزند مشترک است را نیز تعیین تکلیف نماید. اگر طلاق توافقی باشد والدین در مورد تمامی موارد از جمله حضانت و مخارجِ فرزند یعنی همان نفقه توافق می‌کنند. اگر در زمان طلاق، توافقی صورت نگیرد یا والدین دچار اختلاف شوند، معمولا موضوع به کارشناس نفقه ارجاع داده می‌شود تا برای میزان آن تعیین تکلیف شود.

در مورد احکامی که دادگاه در خصوص نفقه فرزند صادر می‌کند با تغییر اوضاع و احوال از جمله تغییرات اقتصادی، می‌توان از دادگاه تقاضای تعدیل حکم نفقه را خواست. به این معنا که دادگاه مجددا بررسی کند و به کارشناس مربوطه ارجاع دهد و در صورت تغییرات، اقدام به صدور حکم جدید کند. برای مثال دادگاه پرداخت مبلغ ۲۰۰ هزار تومان را پنج سال پیش برای کودکی به عنوان نفقه‌ وی مقرر کرده است. مادر کودک می‌تواند به دلیل تورم و رسیدن کودک به سن تحصیل از دادگاه تقاضای تعدیل نفقه را نماید.

عدم پرداخت نفقه فرزند در صورت تمکن مالی جرم محسوب می‌شود. مطابق ماده ۵۳ قانون حمایت خانواده مجازات عدم پرداخت نفقه افراد واجب‌النفقه مثل فرزند حبس تعزیری درجه شش (۶ ماه تا ۲ سال حبس) می‌باشد. البته این جرم از زمره جرائم قابل گذشت است و شروع به رسیدگی در دادگاه مستلزم طرح شکایت از ناحیه شاکی است. طفل چون مستقلا امکان طرح شکایت کیفری ندارد، مادر یا اشخاص دیگر اعلام کننده جرم به دادستان خواهند بود و دادستان در اجرای ماده ۷۰ قانون آیین دادرسی کیفری ابتدائا شخصی را به عنوان قیم موقت تعیین خواهد کرد.

حتی عدم پرداخت نفقه فرزندان ناشی از تلقیح مصنوعی و یا کودکان تحت سرپرستی هم مشمول این مجازات است.

همچنین احکام مربوط به نفقه جزء احکام آمره است. یعنی افراد نمی‌توانند خلاف احکامی که قانون مقرر کرده است در این زمینه با یکدیگر توافق نمایند.

نفقه زن

یکی از مهم‌ترین حقوق مالی زنان که به موجب عقد نکاح به آنها تعلق می‌گیرد ، نفقه است. بنابراین، زن پس از عقد نکاح و در صورت تمکین از شوهر، حق دریافت نفقه دارد و در صورت عدم تمکین، الزامی در این خصوص وجود ندارد .

قانون مدنی، تکلیف پرداخت نفقه زن را بر عهده شوهر قرار داده است. مطابق ماده 1106 قانون مدنی، در عقد دائم نفقه زن بر عهده شوهر می‌باشد. قانونگذار در ماده 1107 مصادیقی از نفقه زن را مطرح نموده است؛ مطابق این ماده نفقه زوجه شامل تمام نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، البسه، نان، اثاث منزل و هزینه‌های درمانی و بهداشتی عنوان شده است. البته نفقه زن منحصر به این مصادیق نمی‌باشد، بلکه کلیه نیازهای متعارف او را می‌توان جزء موارد قابل پرداخت نفقه به زن محسوب نمود.

نفقه از چه زمانی به زن تعلق می‌گیرد

مطابق ماده 1102 قانون مدنی همین که عقد نکاح به طور صحیح واقع شد، رابطه زوجیت بین طرفین موجود و حقوق و تکالیف زوجین در مقابل همدیگر برقرار می‌شود. بنابراین می‌توان گفت که به محض اینکه عقد نکاح منعقد شد، زن استحقاق دریافت نفقه را دارد و به وی نفقه تعلق می‌گیرد .

البته، لازم به ذکر است که مطابق قانون مدنی، از جمله شرایط پرداخت نفقه به زن تمکین زن از شوهر وی است و در صورتی که زن بدون دلیل موجه از تمکین خودداری کند، مرد الزامی برای پرداخت نفقه به وی نخواهد داشت. بنابراین در صورتی به زن نفقه تعلق می‌گیرد که از شوهر خود تمکین نماید. اگر هم هنوز به خانه مشترک نرفته‌اند، زن بایستی آمادگی خود برای شروع زندگی مشترک را به همسرش اعلام کرده باشد. در غیر این صورت، به دلیل اینکه تمکین صورت نگرفته است، زن حق دریافت نفقه ندارد .

البته، اگر زن در دوران عقد تمایل به استفاده از حق حبس در نکاح داشته باشد، کماکان حق نفقه خواهد داشت. به بیان دیگر مطابق قانون مدنی زن تا زمانی که مهریه‌اش را به صورت کامل دریافت نکرده باشد‌، می‌تواند از تمکین در مقابل شوهرش خودداری کند و این امتناع، سبب از بین رفتن حق نفقه زن نخواهد شد.

ضمانت اجرای عدم پرداخت نفقه

مطابق ماده 1111 قانون مدنی زن می‌تواند در صورت استنکاف شوهر از پرداخت نفقه، به محکمه مراجعه نماید. در این صورت محکمه میزان نفقه را تعیین و شوهر را به پرداخت آن محکوم خواهد کرد. همچنین مطابق ماده 1129 قانون مدنی در صورت استنکاف و عجز شوهر از پرداخت نفقه و عدم امکان اجرای حکم محکمه و الزام او به پرداخت نفقه، زن می‌تواند برای طلاق به حاکم رجوع کند و حاکم شوهر را اجبار به طلاق می‌نماید. بنابراین اگر مرد به دلایلی نتواند نفقه زن را بپردازد، برای زن حق طلاق بوجود خواهد آمد.

عدم پرداخت نفقه، علاوه بر ضمانت اجرای حقوقی، ضمانت اجرای کیفری نیز دارد. مطابق ماده 53 قانون حمایت خانواده هرکس با داشتن استطاعت مالی نفقه زن خود را در صورت تمکین او ندهد یا از تأدیه نفقه سایر اشخاص واجب النفقه امتناع کند، به حبس تعزیری درجه شش (۶ ماه تا ۲ سال حبس) محکوم می‌شود. تعقیب کیفری منوط به شکایت شاکی خصوصی است و در صورت گذشت وی از شکایت، در هر زمان تعقیب جزایی یا اجرای مجازات موقوف می‌شود. مطابق تبصره این ماده امتناع از پرداخت نفقه زوجه‌ای که به موجب قانون مجاز به عدم تمکین است نیز مشمول مقررات این ماده است .

چنانچه در خصوص دریافت نفقه خود یا فرزندتان به مشکل برخورده‌اید یا سوالی دارید می‌توانید از طریق یک مشاور حقوقی اقدام نمایید.